6 Nisan 2016 Çarşamba

Çin'in Resmi Hanedanlık Kayıtlarında Türk Kavimlerine Ait Monografiler / Prof. Dr. Dr. Sema Orsoy

Çok eski dönemlerden itibaren tarih yazma geleneğini sürdüren Çinliler, gerek kendileri gerekse Orta Asya’da yaşayan diğer kavim ve devletler ile ilgili bilgileri aktarmışlardır. Dolayısıyla Çin kaynakları, yazılı kültürü olmayan toplumların geçmişini aydınlatmada büyük katkıda bulunmuştur.

Çin’in resmi hanedanlık kayıtları olan “24 Tarih”, Han Hanedanlığı’ndan (M.Ö.206-M.S.220) Ming Hanedanlığı’na (M.S.1368-1644) kadar olan geniş bir tarihi dönemi içine almaktadır. Bu kayıtlar, Orta Asya tarihi açısından önem taşımakta, bu alanda yapılacak olan araştırmalara ilk elden kaynak oluşturmaktadır. Ayrıca, bilinen ilk yazılı belgelerimizin Göktürk dönemine ait olduğu düşünüldüğünde, kayıtlarda Türkler ve Türklerden önceki budunlar hakkında bilgilere yer verilmiş olması, bunların Türk tarihi bakımından önemini ortaya koymaktadır. “24 Tarih” sayesinde, az bilinen bir döneme ait yeni bilgiler ortaya çıkmaktadır.



Resmi hanedanlık kayıtları içinde, kişi adlarına göre düzenlenmiş biyografiler ile kavim ve yöre monografileri bölümleri yer almaktadır. Bunların birçoğu farklı kişiler tarafından toparlanıp yazılmıştır. Bu nedenle, yapılacak bir araştırmada, her bir bölüm içindeki bilgilerin karşılaştırılarak kullanılması bilgi eksikliği ya da yanlışını ortadan kaldıracaktır. Kayıtların değişik zamanlarda basılmış nüshaları bulunmaktadır, bu çalışmada, noktalama işaretlerinin yerleştirilmiş olduğu Zhonghua1 Basımevi tarafından Pekin’de basılmış olan nüsha kullanılmıştır.

Oldukça kapsamlı bir kaynak oluşturan Çin’in resmi hanedanlık kayıtlarının bundan sonra yapılacak araştırmalarda kolay kullanımını sağlamak için bir ön kılavuz niteliğindeki bu çalışmada, “24 Tarih” adı altında toplanan 24 kitabın kapsamına giren 235 cilt ve 3249 bölüm hakkında ayrı ayrı genel bilgi verilmiş, her birinin içinde yer alan Türk kavimlerinin ve Türklerle ilgili diğer kavimlerin monografileri kaynaktaki yeri, kapsadığı tarih ve metnin içeriği başlıkları ile ortaya konmaya çalışılmıştır.

1. Shi Ji (Tarih Kayıtları)

İlk resmi hanedanlık kaydı, Si-Ma Qian (M.Ö. 145-yaklaşık M.Ö. 90) tarafından Han hanedanlığı (M.Ö. 206-M.S. 220) döneminde yazılmış olan Shi Ji (Tarih Kayıtları)’dir. Başlangıçta adı Tai Shi Gong Shu idi, ayrıca Tai Shi Gong Ji ya da Tai Shi Ji de denilmekteydi.2 Eser, yaklaşık olarak M.Ö. 104’de yazılmaya başlanmış ve M.Ö. 91 tamamlanmıştır. Kitabın tamamı 130 bölümdür. Bunun, 20 bölümü Ben Ji,3 10 bölümü Biao,4 8 bölümü Shu,5 30 bölümü Shi Jia6 ve 70 bölümü de Lie Zhuan’dır.7 Ben Ji ve Lie Zhuan tüm kitabın en önemli kısımlarıdır.

Resmi hanedanlık kayıtlarından ilki olan, Shi Ji’den önce belli bir dönemin tarihi olaylarını anlatan örneğin; Chun Qiu, bir bölgenin tarihi olaylarını anlatan örneğin; Guo Yü ve Zhan Guo Ce, politik tarihi olaylara ait raporları arşiv şeklinde muhafaza eden örneğin; Shang Shu gibi tarih kitapları vardı.8 Ancak, bunların çoğu yıllık biçiminde idi. Oysa Shi Ji’de Huang Di’den başlayarak Han Wu Di’nin Tai Chu yılına kadar olan Çin’in 3000 yıllık tarihi olayları kaydedilmektedir.9

Si-Ma Qian’in babası Si-Ma Tan, M.Ö. 140 ile M.Ö.110 tarihleri arasında Tai Shi Ling10 görevini yapmıştır. Bir genel tarih kitabı yazmayı düşünen Si-Ma Tan, bunu gerçekleştirememiş, ölmeden önce oğlundan bu konuda başlattığı çalışmayı tamamlamasını istemiştir. M.Ö. 108’de, Si-Ma Qian babasının görevine getirilerek Tai Shi Ling olmuş, M.Ö.104 yılında, Tai Chu Li’nin11 düzenlenmesine yardım ettikten sonra, Shi Ji’nin yazımına başlamıştır.

Özellikle 110. bölümdeki Xiong-nu Lie Zhuan’da (Hun Monografisi), Xiongnu (Hun) lar ve ataları hakkında tarihi kayıtların bulunması nedeni ile Shi Ji, Orta Asya Türk tarihi ile ilgili önemli bilgilerin aydınlığa kavuşması açısından ilk yazılı belge olarak değerli bir kaynaktır.

Eserdeki kavim monografisi;

Kavim Adı: Xiong-nu (Hun)

Kaynaktaki Yeri: 110. Bölüm, Lie Zhuan 50, s. 2879-2920

Kapsadığı Tarih: Çin’deki efsanevi hükümdarlar döneminden yani Xia hanedanlığı (M.Ö. 21.yy-16.yy) döneminden başlayarak yaklaşık M.Ö. 97’ye kadar süren siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Xiong-nuların atalarından, kimliklerinden, yaşam biçimlerinden, toplumsal yapılarından söz edilmekte ve Xia hanedanlığından itibaren Çin’in kuzeyindeki kavimlerin tarihi hakkında bilgi verilmektedir. Qin hanedanlığı dönemindeki Xiong-nu tarihi, Tu-man’dan başlanarak anlatılmakta ve Tu-man ile oğlu Mo-du döneminde Xiong-nuların kabile örgütünden, askeri yapılarından, dinsel inançlarından, gelenek göreneklerinden, Mete’nin ve daha sonra sırasıyla diğer Chan-yülerin12 başa geçişinden, iç gelişmelerinden ve Çin ile ilişkilerinden söz edilmektedir.

2. Han Shu (Han Tarihi)

Ban Gu (M.S. 32-92) tarafından,13 Hou Han (Sonraki Han)14 hanedanlığı (M.S. 25-220) döneminde, M.S. 82’de yazılmıştır.

Eserde, Han Gao Di’nin ilk yılından (M.Ö. 206), Wang Mang’ın Di Huang 4. yılına (M.S. 23) kadar geçen 230 yıllık tarihi olaylar kaydedilmiştir.15

Xi Han (Batı Han) dönemi tarihini anlatan Han Shu’ya, Qian Han Shu’da denilmektedir.16 Başlangıçta 100 bölüm olan eser, 12 bölüm Ji, 8 bölüm Biao, 10 bölüm Zhi ve 70 bölüm Zhuan’dan oluşmaktadır. Ancak, daha sonra 120 bölüme ayrılmıştır.17

Dönemin tanınmış Konfüçyanistlerinden olan Ban Gu’nun babası Ban Biao, Shi Ji’nin devamı olarak 65 bölümlük Hou Zhuan’ı yazmıştır. M.S. 54 yılında ölünce, oğlu Ban Gu yeterince detaylı bulmadığı Hou Zhuan’ı yeniden düzenlemeye başlamış, bu çalışması, eseri Han Shu’ya temel olmuştur.

Bu eserin tarzı yaklaşık olarak Shi Ji ile aynıdır. Ancak, Shi Ji genel tarih, Han Shu ise bir dönemin tarih kitabıdır. Han Shu, bu özelliğinden dolayı method olarak daha sonraki dönem tarihi yazılımınlarına ön ayak olmuştur. Han Shu, Batı Han dönemi tarihi araştırmalarındaki en önemli tarihi dökümandır.

Ban Gu, değerli devlet adamları ve yeni yöreler ile ilgili biyografiler yazarak kaydettiklerini 28 cilt haline getirmiştir. Ming Di, ona tamamlayamadığı Han Shu’yu yazması için izin verince, Ban Gu, bundan sonraki 20 küsür yılını Han Shu’yu düzenlemekle geçirmiştir.18

Ban Gu öldüğü zaman eseri henüz tamamlanmamıştı. Bu nedenle, Ban Zhao eseri tamamlaması için ve Ma Xu de, ona yardımcı olmak üzere görevlendirildi. Böylece Han Shu, Ban Biao, Ban Gu, Ban Zhao ve Ma Xu olmak üzere dört kişi tarafından yazılmış, 30-40 yıllık bir sürede ancak tamamlanabilmiştir.

Eserdeki kavim monografisi;

Kavim Adı: Xiong-nu

Kaynaktaki Yeri: 94. Bölüm, 1.-2. Kısım, Lie Zhuan 60, s.3743-3835

Kapsadığı Tarih: 1. Kısım; Xia hanedanlığı döneminden başlayarak, yaklaşık M.Ö. 58 yılına kadar olan siyasi tarihi, 2. Kısım ise; bölünmeden sonra Xiong-nu Chan-yü’sü Hu-han-xie döneminden itibaren yani M.Ö. 58 yılından başlayarak yaklaşık M.Ö. 25 yılına kadar olan dönemdeki siyasi tarihi kapsamaktadır.

Metnin İçeriği: Birinci kısımda, Xiong-nuların kimliklerinden, yetiştirdikleri hayvanlar dahil yaşam biçimlerinden, toplumsal yapılarından ve gelenek göreneklerinden söz edilmektedir. Xia hanedanlığından başlanarak Çin’in kuzeyindeki kavimler hakkında bilgiler verilerek bunların Çin ile ilişkilerinden, Dong Hu ve Yue Zhilerin Xiong-nular ile ilişkilerinden, Mo-du’nun başa geçtikten sonra siyasal hakimiyetini kurmasından, Xiong-nu Chan-yülerinin siyasal örgütlenmelerinden, askeri yapısından, dinsel inançlarından söz edilmektedir. Ayrıca Han hanedanlığı döneminde Xiong-nuların Çin ile ilişkileri, Mo-du’dan sonra başa geçen Xiong-nu Chan-yülerin hem içteki durumları, siyasal gelişmeleri hem de Çin ile ilişkilerinden de söz edilmektedir.

İkinci kısımda, Xiong-nuların gelişmeleri, içteki siyasal olayları ve Çin ile ilişkileri anlatılmaktadır. Ayrıca, Çinlilerin Xiong-nular hakkında hükümdarlarına sundukları raporlar yine bu kısımdadır. Metnin sonunda da tarihçinin yorumu bulunmaktadır.

3. Hou Han Shu
(Sonraki Han Tarihi)

Fan Ye (M.S. 398-445) tarafından Song hanedanlığı (M.S. 420-479) döneminde yazılmıştır. Kitabın yazıldığı tarih kesin olarak bilinmemektedir.

Doğu Han dönemi tarihinin kaydedildiği eserde, Wang Mang dönemi sonundan Han Xian dönemine kadar olan Doğu Han hanedanlığının 195 yıllık tarihi kaydedilmiştir.19 Kaynak, toplam 120 bölümden oluşmaktadır. Bunun 10 bölümü Ben Ji, 80 bölümü Zhuan, 30 bölümü de Zhi’dır.20

Fan Ye’den önce birçok kişi biyografik kayıt tarzını kullanmıştır, Hou Han döneminde bir hanedanlığın tarihi bu sistem ile yazılmıştır. Ayrıca resmi tarih türündeki Dong Guan Han Ji dışında kişisel yazılmış eserler ve kayıtlar bulunmaktadır.

Eserdeki kavim monografileri;

Kavim Adı: Nan Xiong-nu (Güney Hunları)

Kaynaktaki Yeri: 89. Bölüm, Lie Zhuan 79, s. 2939-2978

Kapsadığı Tarih: Hu-han-xie’nin torunu Wu-ju-liu Ruo-di’nin döneminden başlayarak M.S. 30’lu yıllar ile M.S. 216 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Çin nüfusuna giren Xiong-nuların tarihinden, bunların Çin’deki yerleşim alanlarından, yerleşim tarihlerinden söz edilmektedir. Başa geçen Chan-yülerin içteki siyasi gelişmeleri ve Çin ile olan ilişkileri, gelenek görenekleri, yönetim teşkilatları, kabile adları, kuzey bölgesinde geride kalan Xiong-nular ile ilişkileri anlatılmakta ve Çinli generallerin hükümdarlara Xiong-nular ile ilgili sundukları raporlardan söz edilmektedir. Metnin sonunda tarihçinin yorumu bulunmaktadır.

Kavim Adı: Wu Huan

Kaynaktaki Yeri: 90. Bölüm, Lie Zhuan 80, s.2979-2984

Kapsadığı Tarih: Han hanedanlığı dönemi (M.Ö. 206-M.S. 220) başlarından, M.S. 204 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Wu Huanların kimlikleri, tarihçeleri, gelenek görenekleri, dinsel inançları ve yasaları hakkında bilgiler verilmektedir. Mo-du tarafından yenilgiye uğradıktan sonra göç ettikleri anlatılmaktadır. Han hanedanlığı döneminde Wu Huanların, Çinliler ile olan ilişkilerinden, Çin’in Xiong-nuları yenmesi ve Xiong-nuların dağılmasından sonra Wu Huanların, Çin’in kuzeyindeki topraklara yerleşmelerinden ve bu yerleşim bölgelerinin nereleri olduğundan, bu topraklarda güç kazanmalarından ve buradaki faaliyetlerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Xian Bei

Kaynaktaki Yeri: 90. Bölüm, Lie Zhuan 80, s.2985-2998

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 30’lu yıllardan, M.S. 180’li yıllara kadar olan siyasi tarihi.

Metnin İçeriği: Dong Huların soyundan geldiklerinden, adlarının tarihçesinden yani kısacası kimliklerinden, gelenek göreneklerinden, Han dönemi başlarında Xiong-nular ve Çinliler ile olan ilişkilerinden söz edilmektedir. Xiong-nuların Çinliler tarafından yenilmesinden sonra Xian Beilerin güçlenmeleri, yerleştikleri bölgeler ve Xian Bei yöneticileri hakkında bilgiler verilmektedir. Metnin sonunda da tarihçinin kısa bir yorumu bulunmaktadır.

4. San Guo Zhi
(Üç Devlet Tarihi)

Chen Shou (M.S. 232-297) tarafından Jin hanedanlığı (M.S. 265-420) döneminde yazılmıştır. Eserin yazıldığı tarih kesin olarak bilinmemektedir. San Guo Zhi, 30 bölüm Wei Shu,21 15 bölüm Shu Shu,22 20 bölüm Wu Shu23 olmak üzere toplam 65 bölümden oluşmaktadır. San Guo Zhi’da, Zhi ve Biao kısımları bulunmamaktadır.

Wei Wen Di’nin, Huang Chu ilk yılından Jin Wu Di’nin, Tai Kang, ilk yılına kadar olan süre (M.S. 220-280), Çin tarihinde Wei, Shu ve Wu beyliklerinin oluşturduğu “Üç Devlet Dönemi”dir.24 Bu Üç Devlet tarihini içeren San Guo Zhi’nın belli kısımlarını açıklamak için, Güney Hanedanlıklarından olan Song hanedanlığı döneminde Pei Song Zhi tarafından kısa notlar eklenmiştir. Chen Shou’nun ulaşabildiği tarihi kaynaklar sınırlı olduğu için, her üç tarihin içeriği de yeterli değildi. Bu nedenle, Pei Song Zhi, notlar ilave ederek açıklama yapmış, hataları düzeltmiştir.

Üç Devlet döneminde politikada, ekonomide, askeri olaylarda insanların ilişkileri ve ilim düşüncesinde, edebiyatta, sanatta, bilim ve teknolojide yardımcı kişiler kitapta kaydedilmiştir. Eserde, ayrıca ülkedeki azınlık uluslar ile komşu ülkelerin tarihi de yer almıştır. Örneğin; Wei Shu içindeki biyografide Japonya’nın eski tarihi ile ilgili çok önemli bilgiler bulunmaktadır.25

Tang hanedanlığından önce, Shi Ji, Han Shu ve Dong Guan Han Ji “Üç Tarihi” oluşturmaktaydı. Daha sonra Dong Guan Han Ji’nin kaybolmasıyla26 Shi Ji, Han Shu ve Hou Han Shu “Üç Tarih” olarak adlandırılmıştır. Sonraki nesillerce Chen Shou’nun tarihi araştırması ve yazımı önemli bulunarak, eseri San Guo Zhi da diğer üçüne eklenerek “Dört Tarih” oluşmuştur.27

Eserdeki kavim monografileri;

Kavim Adı: Wu Wan

Kaynaktaki Yeri:30. Bölüm, Wei Shu 30, s.831-835

Kapsadığı Tarih: Han dönemi (M.Ö. 206-M.S. 220) başlarından sonuna kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Çin’in kuzeyindeki Xiong-nular, Wu Wanlar ve Xian Beiler ile ilgili genel bir değerlendirme yapılmakta ve Han döneminde bunların gelişmesi ile ilgili mevcut durum anlatılmaktadır. Metnin başında yer alan dipnotta Wu Wanların biyografisi bulunmaktadır. Bu biyografide kimlikleri, yaşam biçimleri, gelenek görenekleri, inançları, oturdukları yöreler, komşuları özellikle Xiong-nular ve Çin ile olan ilişkilerinin tarihçesi üzerinde durulmaktadır. Asıl metin kısmında ise, Han hanedanlığı dönemi sonlarından itibaren çeşitli Wu Wan boylarının ve önderlerinin bağımsızlıklarını ilan etmeleri ve Çin sınırındaki faaliyetleri ele alınmaktadır.

Kavim Adı : Xian Bei

Kaynaktaki Yeri : 30. Bölüm, Wei Shu 30, s. 835-
0

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık M.S. 200’lü yıllardan, M.S. 228 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Metnin dipnot kısmında Xian Beiler ile ilgili biyografi bulunmaktadır. Burada, kimlikleri, oturdukları yöreler, gelenek görenekleri, toplumsal yaşamları, Çinliler, Xiong-nular ve diğer kavimler ile olan ilişkileri üzerinde durulmaktadır. Tan Shi Huai adlı liderlerinin ölümüne kadar olan durumlarından söz edilmektedir. Asıl metin kısmında ise, Xian Bei hükümdarı A Bi Neng döneminden başlayarak Xian Bei tarihi anlatılmaktadır.

5. Jin Shu (Jin Tarihi)

Fan Xuan Ling ile birlikte birçok kişi tarafından, Tang hanedanlığı (M.S. 618-907) döneminde, M.S. 646’da28 yazılmaya başlanmış, M.S. 648 yılında yani üç yıldan kısa bir süre içinde tamamlanmıştır.

Eserin yazımında 21 kişi görev almıştır. Bunlar arasında Fang Xuan Ling, Chu Sui Liang, Xü Jing Zong, Ling Hu De Fen, Jing Bo, Lai Ji, Li Chun Feng, Li Yi Fu, Cui Xin Gong gibi isimleri sayabiliriz. Bu tarihçilerden Li Chun Feng, Tian Wen, Lü Li ve Wu Xing olmak üzere üç tane Zhi’yı kendine özgü bir tarzda kaleme almıştı. Onun bu tarih yazma şeklini Jing Bo geliştirmiştir ancak, ne yazık ki bu tarz nesilden nesile aktarılamamıştır.29

Tang hanedanlığı imparatoru Tai Zong30 ise, Xuan Di ve Wu Di kayıtları ile Lu Ji ve Wang Xi Zhi biyografilerini yazmıştı.31

Xi Jin (Batı Jin) ve Dong Jin (Doğu Jin) hanedanlıklarının tarihi olaylarının kaydedildiği Jin Shu, 10 bölüm Ben Ji, 20 bölüm Zhi, 70 bölüm Lie Zhuan ve 30 bölüm Zai Ji olmak üzere toplam 130 bölümden oluşmuştur. Zai Ji bölümünde, hanedanlık sınırları dışındaki olaylar anlatılmış, özellikle 16 devletin siyasi güçleri hakkında bilgiler verilmiştir. Burada sözü edilen uluslar içinde en önemlileri Xiong-nu, Xian Bei, Di ve Qiang sayılabilir.

Tang hanedanlığından önce, Jin hanedanlığının tarihi ile ilgili olarak yirmiden fazla kitap yazılmıştı. Ancak, Tang hanedanlığı başlarında bazıları kaybolmuştur. Jin hanedanlığı tarihi ile ilgili yazılmış kitapların sayısı çoktu ancak, bilgiler yetersizdi. Bundan dolayı, Tai Zong, Jin Shu’nun tekrar yazılması için emir vermiştir. Kitap yazılırken, Jin hanedanlığının dökümanlarından yararlanılmıştır, özel tarihler dışında ayrıca mevkiler, törenler, günlük yaşam hakkında da bilgilere yer verilmiştir. Dökümanlar kullanılırken seçici davranılmış, böylece titiz bir çalışma çıkmıştır. Kitabın yazımında sadece Zang Rong Xü’nün Jin Shu’su temel kaynak olarak kullanılmıştır.32 Aynı zamanda toplanan çeşitli hikayeler de kaydedilmiş ve ilaveler yapılmıştır. Böylece oluşturulan Jin tarihi hem iyi bir döküman, hem de referans kaynağı olmuştur.

Eserdeki kavim monografileri;

Kavim Adı: Tu Yü Hun

Kaynaktaki Yeri: 97. Bölüm, Lie Zhuan 67, Xi Rong, s. 2537-2542

Metnin İçeriği: Kavime adını veren Tu Yü Hun hakkında kısaca bilgi verilmektedir. Komşu kavimler ile olan ilişkilerinden söz edilmektedir. Daha sonra sırası ile başa geçen liderler ve dönemlerindeki siyasi olaylar anlatılmaktadır.

Kavim Adı: Xiong-nu (Hun)

Kaynaktaki Yeri: 97. Bölüm, Lie Zhuan 67, Bei Di, s.2548-2552

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 200’lü yıllardan, M.S. 295 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Xiong-nuların tarihçelerinden ve kimliklerinden kısaca söz edilmektedir. Han hanedanlığı dönemi ortalarında parçalanmalarından sonra, Çin topraklarına yerleşmeleri ve yerleştikleri bölgeler ile Üç Devlet dönemindeki yerleşim alanları hakkında bilgiler verilmektedir. Daha sonra başlıca Xiong-nu kabilelerinin adları sıralanmakta, Xiong-nuların devlet teşkilatı ve Çin ile olan ilişkileri üzerinde durulmaktadır. Metnin sonunda ise, tarihçinin yorumu bulunmaktadır.

6. Song Shu (Song Tarihi)

Shen Yue (M.S 441-513) tarafından Qi hanedanlığı döneminde, M.S. 488 yılında yazılmıştır.

Song hanedanlığı, Doğu Jin hanedanlığından sonra güneyde kurulmuş olan feodal bir hanedanlıktır. M.S. 403 yılında, Huan Xuan kendisini Jin hanedanlığının imparatoru ilan etmiştir. Daha sonra Liu Yu, Huan Xuan’i devirerek M.S. 420 yılında Song hanedanlığını kurmuştur.33

Song hanedanlığının 60 yıllık tarihinin kaydedildiği Song Shu, 10 bölüm Ben Ji, 30 bölüm Zhi, 60 bölüm Lie Zhuan olmak üzere 100 bölümdür.

Song hanedanlığının ulusal tarihinin yazılmasına, M.S. 439 yılında başlanmıştır. Dönemin ünlü bilim adamı He Cheng Tian Ji ve Zhi’yı taslak olarak oluşturmuş, Tian Wen Zhi ve Lü Li Zhi’yı yazmıştır. Ondan sonra birçok kişi eserin yazımında görev almıştır. Ancak, onların görev süreleri çok kısa olmuştur. Shen Yue, M.S. 462 yılında, Zhu Zuo Lang34 görevine getirilmiştir. Önceki kişilerin orijinal metinlerine başvurarak, Ulusal Tarih’i yazmıştır. Bugün birçok kitapta, Xu Yuan’in yazdığı Song Shu’nun tamamlanmamış eski metinleri korunmaktadır. Güney Qi hanedanlığı döneminde M.S. 487 yılı baharında, yeniden Shen Yue’ye Song Shu’yu yazması emredildi. Bunun üzerine Shen Yue’de, He Cheng Tian, Xu Yuan ve diğerlerinin eski çalışmalarını tamamlayıp tekrar gözden geçirerek düzeltmiş, bu iş için bir yıla yakın bir süre harcamıştır. M.S. 488 yılında, Ji ve Zhuanların 70 bölümünü tamamlamıştır. Shen Yue imparatorluk hatıralarında, “Zhi bölümlerinin tamamlanmak üzere” olduğunu belirtmektedir. Song Shu’nun sekiz Zhi’sının 30 bölümünün sonradan tamamlandığı görülebilir. Song Shu’nun en son uyarlamasında, M.S. 494’den M.S. 502’ye kadar olan zaman görülebilmektedir.

Doğu Han hanedanlığının son yıllarından itibaren süre gelen güçlü aileler sistemi Doğu Jin ve Kuzey-Güney hanedanlıkları dönemine gelindiğinde büyük ölçüde gelişme kaydetmiştir. Önde gelen aileler, siyasi ve ekonomik bakımdan özel bir güce sahiptiler. Dolayısıyla yönetimi de ellerinde tutabiliyorlardı. Shen Yue’nin Qi ve Liang hanedanlıkları döneminde yazdığı Song Shu aynı zamanda bu dönemin ve sınıflarının özelliklerini taşımaktadır.

Song Shu, çok değerli bir tarihsel dökümandır. 100 bölümlük eserde, 60 yıl içinde meydana gelen olaylar kaydedilmiş, çok sayıda tarihi kaynak korunmuş, aynı zamanda da dönemin çok sayıda imparatorluğa ait hatırat, mektup ve makalesi toplanmıştır. Böylece o dönemde ki toplumsal, siyasi ve ekonomik durum açıkça görülebilmektedir.

Ayrıca özellikle 95. bölüm, 55. Lie Zhuan’da yer alan Su Lo içinde genellikle To-balar ile ilgili bilgiler bulunmaktadır.

Eserdeki kavim monografileri;

Kavim Adı: Rui Rui35

Kaynaktaki Yeri: 95.Bölüm, Lie Zhuan 55, s.2357

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 460’lı yıllara kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Rui Ruilerin kimliğinden, yaşadıkları yörelerden, belli bir şehirlerinin olmadığından, göçebe olarak yaşadıklarından, komşu kavimler ve Çin ile olan ilişkilerinden, yazılarının olmadığından söz edilmektedir.

Kavim Adı: Xian Bei Tu Yü Hunları

Kaynaktaki Yeri: 96. Bölüm, Lie Zhuan 56, s.2369-2375

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 469 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Xian Bei Tu Yü Hunlarının, Liao Dong Xian Beilerinden olduklarından, kimliklerinden, Xian Bei dilindeki kimi sözcüklerin Çince karşılıklarının ne olduğundan söz edilmektedir. Metnin sonunda tarihçinin yorumu bulunmaktadır.

7. Nan Qi Shu
(Güney Qi Tarihi)

Xiao Zi Xian (M.S. 489-537) tarafından, Liang hanedanlığı (M.S. 502-557) döneminde, Liang Wu Di’nin, Tian Jian yılında (M.S. 502-519) yazılmıştır.

Güney hanedanlıklarından olan Qi hanedanlığının tarihinin kaydedildiği kitabın başlangıçtaki adı Qi Shu idi. Song hanedanlığı döneminden sonra “Nan” sözcüğü eklenmiştir. Eser, toplam 60 bölümdür. Ancak, bugün 59 bölümü korunmaktadır.36 Kitap, 8 bölüm Ben Ji, 11 bölüm Zhi, 40 bölüm Lie Zhuan’dan oluşmaktadır.

Yazarı Xiao Zi Xian, Xia Dao Cheng’ın37 torunudur. Liang hanedanlığı döneminde önemli kişilere ait bilgileri toplamaktan sorumlu idi. Ayrıca, faal bölgelerde koruma görevi yaparak güçlenen hanedanlığa hizmet etmiştir.

Güney Qi hanedanlığının başlarında bir tarih enstitüsü kurulmuştu. Tan Chao, Jiang Yen ve diğerleri burada “Resmi Tarih”i yazmışlardır. Xiao Zi Xian’ın yazdığı Qi tarihinden önce de birçok Güney Qi eski tarihi bulunmaktaydı. Ayrıca tüm imparatorların günlük yaşamları ile ilgili tuttukları notlar bulunuyordu. İşte tüm bunlar Xiao Zi Xian’e kitabını yazarken temel kaynak olmuştur.38 Eserdeki, yöre kayıtlarında her yörenin coğrafi gelişimi dışında, aydın kesimin durumunu gösteren notlar da bulunmaktadır. Bu da eserin tarihi döküman olarak değerini oldukça yükseltmektedir.

Nan Qi Shu içinde, bu çalışmada ele alınan kavimler ile ilgili ayrı başlık altında monografi bulunmamaktadır. Ancak, metin içlerinde Türklerle ilgili bilgilere rastlamak mümkündür.

8. Liang Shu (Liang Tarihi)

Yao Si Lian (M.S. 557-637) tarafından, Tang hanedanlığı (M.S. 618-907) döneminde, M.S. 629 yılında imparatorun emriyle yazılmaya başlanmış, M.S. 636 yılında tamamlanmıştır.

Güney hanedanlıklarından olan Liang hanedanlığı, Doğu Jin, Song ve Qi hanedanlıklarını takiben Jiang Nan’da kurulmuştur. İmparator Xiao Yan’in39 kurduğu hanedanlık İmparator Xiao Fang Zhi döneminde yıkılmıştır. Toplam 56 yıl (M. S. 502-557) hüküm süren bir hanedanlıktır.

Liang hanedanlığı’nın tarihinin kaydedildiği Liang Shu, 6. yüzyılın 50. yılından 7. yüzyılın 30. yılına kadar olan dönemi içermektedir. Kitap, 6 bölüm Ben Ji, 50 bölüm Lie Zhuan olmak üzere toplam 56 bölümden oluşmaktadır.

Liang Shu’nun yazarı Yao Si Lian’in lakabı Xin olarak geçmektedir,40 babası Yao Cha, Liang hanedanlığı döneminin ünlü edebiyatçılarındandır. Chen hanedanlığı döneminde çeşitli görevlerde bulunmuştur. Chen hanedanlığı yıkıldıktan sonra Sui hanedanlığında ise Mi Shu Cheng41 görevine getirilmiştir. Sui Wen Di’nin emri ile Liang ve Chen hanedanlıklarının tarihini yazmaya başlamıştır. M.S. 606 yılında Yao Cha ölünce, oğlu Yao Si Lian bu iki tarih ile ilgili çalışmalara devam etmiştir. Tang Tai Zong’un, Zhen Guan yılı başlarında Zhu Zuo Lang42 görevine getirilen Yao Si Lian, imparatorun emri ile resmi olarak Liang ve Chen hanedanlıkları tarihini yazmaya başlamıştır. M.S. 636 yılında Liang Shu’yu tamamlamıştır.

Özellikle Liang Shu’daki edebiyat biyografileri, Liang dönemi edebiyatının zenginliğini yansıtmaktadır.

Eserdeki kavim monografileri;

Kavim Adı: Hua Guo43 (Eftalitler)

Kaynaktaki Yeri: 54. Bölüm, Lie Zhuan 48, Xi Bei Zhu Rong, s.812

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 126 yılından, M.S. 526 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Hua Guoların kimliklerinden, yerleşim bölgelerinden, yaşam biçimlerinden, giyim kuşamlarından, gelenek göreneklerinden, şehirlerinin ve kendilerine özgü yazılarının olmadığından söz edilmektedir.

Kavim Adı: Rui Rui

Kaynaktaki Yeri: 54. Bölüm, Lie Zhuan 48, Xi Bei Zhu Rong, s.817-821

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 72’li yıllardan, M.S. 541 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Rui Ruilerin kimliklerinden, şehirlerinin olmadığından ve göçebe olarak yaşadıklarından, giyim kuşamlarından, komşu kavimler ile olan ilişkilerinden söz edilmektedir.

9. Chen Shu
(Chen Tarihi)

Yao Si Lian (M.S. 557-637) tarafından, Tang hanedanlığı (M.S. 618-907) döneminde, M.S. 622 yılında imparatorun emriyle yazılmaya başlanmış, M.S. 627 yılında tamamlanmıştır.

Güney hanedanlıklarından olan Chen hanedanlığı, tıpkı Liang hanedanlığı gibi Doğu Jin, Song ve Qi hanedanlıklarını takiben Jiang Nan’da kurulmuştur. Toplam 33 yıl (M.S. 557-589) hüküm süren bir hanedanlıktır.

Chen hanedanlığının tarihinin kaydedildiği Chen Shu, 6 bölüm Ben Ji, 30 bölüm Lie Zhuan olmak üzere toplam 36 bölümden oluşmaktadır. Çin’in resmi hanedanlık kayıtları olan “24 Tarih” içinde bölüm sayısı en az olan kitaptır.44

Eseri, Yao Cha yazmaya başlamış ancak, o öldükten sonra oğlu Yao Si Lian, M.S. 622 yılında Gao Zu’nun emriyle babasının kaldığı yerden devam ederek kitabı yazmaya başlamıştır. Babasının yazdığı eski metinlere bağlı olarak düzenlemeler yapmıştır. Kitap uzun olmadığı için yazımı da fazla zaman almamıştır.

Chen Shu içinde, bu çalışmada ele alınan kavimler ile ilgili ayrı başlık altında monografi bulunmamaktadır. Ancak, metin içlerinde Türklerle ilgili bilgilere rastlamak mümkündür.

10. Wei Shu (Wei Tarihi)

Wei Shou (M.S. 510-572) tarafından, Kuzey Qi hanedanlığı (M.S. 550-577) döneminde, M.S. 551 yılında yazılmaya başlanmış, M.S. 554 yılında tamamlanmıştır

To-ba milletinin kurduğu Kuzey Wei ile Doğu Wei tarihinin kaydedildiği eser, 12 bölüm Ben Ji, 92 bölüm Lie Zhuan ve 20 bölüm Zhi olmak üzere toplam 124 bölümdür.45 4. yüzyılın sonundan 6. yüzyılın ortalarına kadar olan Kuzey Wei hanedanlığı tarihini kapsamaktadır.

To-ba Gui, Kuzey Wei hanedanlığını kurduğunda Deng Yuan, 10 bölümlük Dai Ji’yi derleyip yazmıştı. Daha sonra birçok kişi kronolojik sistemi kullanarak Wei tarihini derleyip yazmışlardır. Lao Wen Di’nin, Tai He 11. yılında (M.S. 487) Li Biao tarih çalışmalarına katılınca biyografik sistemi kullanmaya başlamışlardır. Genel olarak derlemeler, To-ba Hong yönetimine kadar yapılmıştı. Xing Luan, Cui Hong ve diğerleri Gao Zu, Shi Zong, Su Zong dönemlerinde imparatorların günlük faaliyetlerini derleyip yazmışlardır. Kuzey Qi hanedanlığı döneminde, M.S. 551 yılında, Wen Xuan Di’nin emriyle Wei Shou, Wei tarihini yazmaya başlamıştır.46

Wei Shou, Kuzey Qi döneminin ünlü aydınlarındandır. Kuzey Wei dönemi sonlarında “Devlet Tarihi” ve imparatorların günlük faaliyet raporlarının derlenmesi çalışmalarına katılmıştır. Bu arada kurulan tarih enstitüsünde Gao Long’un denetiminde Fang Yan You ile birlikte altı kişi tarih çalışmalarına katılmıştır. Araştırmaların başında Gao Lung bulunuyordu ancak, işi yürüten Wei Shou idi. Bu arada M.S. 531’de Wei Shou San Ji Shi Lang47 görevine getirilmişti. Bu çalışmalar sonunda, M.S. 554 yılı sonbaharında Ji ve Zhuan, 11. ayda da 10 bölümlük Zhi tamamlanmıştır. Wei Shu bugün korunan Kuzey Wei tarihinin ilk ve önemli kaynağıdır.48 Ancak, Wei Shu’nun bazı bölümlerinin kaybolduğu, daha sonra başka belgeler ile karşılaştırılarak bu kayıp bölümlerin tamamlanmasına çalışıldığı bilinmektedir. Örneğin, Wei Shu’nun 102. bölümündeki “Batı Bölgeleri” kayıtları kaybolmuş, daha sonra tekrar derlenmişse de orjinalliğinden pek çok şey yitirmiştir.49

Eserdeki kavim monografileri;

Kavim Adı: Qi Dan (Kıtaylar ya da Kitaylar)

Kaynaktaki Yeri: 100. Bölüm, Lie Zhuan 88, s.2223-2224

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 390’lı yıllardan, M.S. 517 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Qi Danların kimliklerinden, Çin ve komşu kavimler ile olan ilişkilerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Tu Yü Hun

Kaynaktaki Yeri: 101. Bölüm, Lie Zhuan 89, s.2233-2241

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 400’lü yıllardan M.S. 541 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Tu Yü Hunların kimliklerinden, liderleri Tu Yü Hun’un ağzından siyasi durumlarından, sırası ile başa geçen liderlerinden, Çin ve komşu kavimler ile ilişkilerinden, Tu Jueler (Göktürkler) ile aynı olan gelenek göreneklerinden, ölü gömme törenlerinden, giyim kuşamlarından, yaşadıkları yörelerden sözedilmektedir.

Kavim Adı: Yue Ban Guo

Kaynaktaki Yeri: 102. Bölüm, Lie Zhuan 90, s.2268-2269

Kapsadığı Tarih: M.S. 450’li yıllardaki siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Vusunların kuzeybatısında yaşayan Yue Ban Guoların atalarının Kuzey Xiong-nuların kağanı olduğu anlatılmakta ve yerleşim bölgelerinden, nüfuslarından, gelenek göreneklerinin ve dillerinin Gao Chelar ile aynı olduğundan, Ru Rular ile ilişkilerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Ru Ru

Kaynaktaki Yeri: 103. Bölüm, Lie Zhuan 91, s.2289-2303

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 380’li yıllardan, M.S. 533 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Kimliklerinden, sırası ile liderlerinden söz edilerek içteki siyasi durumları hakkında bilgi verilmektedir. Ayrıca, Çin ve komşu kavimler ile ilişkilerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Gao Che

Kaynaktaki Yeri: 103. Bölüm, Lie Zhuan 91, s.2307-2312

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık M.S. 540’lı yıllara kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Gao Cheların kimliklerinden, gelenek göreneklerinden, yetiştirdikleri hayvanlardan, Çin ve komşu kavimler ile olan ilişkilerinden söz edilmektedir.

11. Bei Qi Shu (Kuzey Qi Tarihi)

Li Bai Yao (M.S. 565-648) tarafından, Tang hanedanlığı (M.S. 618-907) döneminde, M.S. 627 yılında imparatorun emri ile yazılmaya başlanmış, M.S. 636 yılında tamamlanmıştır. Bei Qi Shu’da, Doğu Wei ve Kuzey Qi hanedanlıkları tarihi kaydedilmiştir. Kitabın tamamı 50 bölümdür. Bunun 8 bölümü Ji, 42 bölümü Lie Zhuan’dan oluşmaktadır. Başlangıçta adı Qi Shu olan kitaba, Xiao Zi Xian’in kitabı Nan Qi Shu’dan ayırtedilebilmesi için Song döneminde “Bei” sözcüğü eklenmiştir.50

Wei Lao Wu Di’nin, Yong Xi 3. yılında (M.S. 534), Shan Jian’in Wei imparatoru olması ile Wei hanedanlığı Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı. Tarihte Shan Jian’in bu yönetimi Doğu Wei olarak bilinmektedir. Shan Jian’in, Wu Ding 8. yılında (M.S. 550), Gao Yang, Doğu Wei hanedanlığını yıkarak kendini Qi imparatoru ilan etmişti. Kurduğu bu yönetim tarihte Kuzey Qi olarak bilinmektedir. Bei Qi You Zhu’nun Cheng Guan ilk yılında (M.S. 577) Zhou Wu Di Qi hanedanlığını ortadan kaldırdı.51

Li Bai Yao eserin yazımı sırasında babasının önceden yazmış olduğu 30 bölümlük Qi Tarihi’nden de yararlanmıştır. Kuzey Song dönemine gelindiğinde Bei Qi Shu’nun birçok bölümü kaybolmuştu. Orjinal metinlerin sadece 17 bölümü korunabilmişti. Bugün kullanılan kitap, daha sonradan düzenlenmiştir. Bu yüzden yazıların düzeninde birçok karışıklık ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, kaydedilen olaylarda da tezatlıklar bulunmaktadır.

Kitap içindeki birçok metinde o dönemin konuşma dili kullanılmıştır. Her bölümün sonunda tarihçinin yorumunun ardından uyaklı olarak yazılmış övgü bölümleri bulunmaktadır.

Bei Qi Shu içinde, bu çalışmada ele alınan kavimler ile ilgili ayrı başlık altında monografi bulunmamaktadır. Ancak, metin içlerinde Türklerle ilgili bilgilere rastlamak mümkündür.

12. Zhou Shu (Zhou Tarihi)

Ling Hu De Fen (M.S. 583-666) tarafından, Tang hanedanlığı (M.S. 618-907) döneminde, M.S. 628 yılında imparatorun emri ile yazılmaya başlanmış, M.S. 636 yılında tamamlanmıştır.

M.S. 535 yılında Wen Di, kendisini imparator ilan edip Batı Wei hane-danlığını kurmuştur. M.S. 557 yılında ise Batı Wei hanedanlığının yerini Zhou hanedanlığı almıştır. Tarihte bu hanedanlık Kuzey Zhou olarak geçmektedir. M.S. 581 yılında da Sui hanedanlığı tarafından yıkılmıştır.52

Batı Wei ve Kuzey Zhou hanedanlıklarının tarihinin kaydedildiği Zhou Shu, 8 bölüm Ben Ji, 42 bölüm Lie Zhuan olmak üzere toplam 50 bölümden oluşmaktadır.

Zhou Shu’nun bazı bölümleri Kuzey Song dönemine gelindiğinde kaybolmuştu. Bugün her Ji ve Zhuan içindeki tarihçinin yorum kısımları ile 18., 24., 26., 31., ve 32. bölümlerde eksiklikler bulunmaktadır. Bu bölümlerin Ling Hu De Fen’ın orjinal metinleri olmadığı ve bunların birçoğunun daha sonradan düzenlenip eklendiği konusunda görüşler bulunmaktadır.53

Tang dönemi başlarında pek çok çalışması bulunan Li Hu De Fen, Resmi tarih yazımı çalışmalarına katılmıştı. M.S. 622 yılında Mi Shu Cheng54 görevine getirilmişti. Ayrıca, Sonraki Liang, Chen, Qi, Zhou ve Sui hanedanlıklarının resmi tarihlerinin düzenlenmesinde de yardımcı olmuştu.

Göktürkler ile ilgili bilgi veren ilk kaynak olan Zhou Shu içindeki kavim monografileri;

Kavim Adı: Tu Jue (Göktürk)

Kaynaktaki Yeri: 50. Bölüm, Lie Zhuan 42, Yi Yü, 2. Kısım, s.907-912

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 545 yılından, M.S. 580 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Tu Juelerin ataları ile ilgili ilk efsane anlatıldıktan sonra, Ru Rulara köle olduklarından ancak, daha sonra Tu Juelerin baş kaldırarak devlet kurduklarından söz edilmektedir. Ayrıca, devlet kuruluş dönemindeki iç ve dış olaylardan, Tu Juelerin gelenek göreneklerinden, giyim kuşamlarından, barınaklarından, yaşam biçimlerinden, toplumsal yapılarından, kağanların tahta çıkış törenlerinden, inançlarından, devlet teşkilatından, askerlerinden, silahlarından, süslemelerinden ve takılarından, tuğlarından, yasalarından, ölü gömme törenlerinden, Çin ve Tu Yü Hunlar ile ilişkilerinden, Çin’deki Qi ve Wei hanedanlıkları ile Tu Jueler arasındaki ilişkilerden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Tu Yü Hun

Kaynaktaki Yeri: 50. Bölüm, Lie Zhuan 42, Yi Yü, 2. Kısım, s.912-914.

Kapsadığı Tarih: Batı Wei hanedanlığı döneminde Wen Di’nin Da Tong yılı (M.S. 535-551) ortalarından, M.S. 578 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Qin Hai yöresindeki Tu Yü Hunlar anlatılmaktadır. Genel olarak Tu Yü Hunların tarihçeleri ile ilgili kısa bir giriş yapıldıktan sonra, toplumsal yaşamları konusunda bilgi verilmektedir. Yönetim sistemleri ve örgütlenmelerinden, Tu Jueler ile aynı olan gelenek göreneklerinden söz edilmektedir.

13. Sui Shu (Sui Tarihi)

Zhang Sun Wu Ji, Wei Wei ve diğerleri tarafından, Tang hanedanlığı (M.S. 618-907) döneminde, M.S. 629 yılında yazılmaya başlanmış, M.S 636 yılında tamamlanmıştır.

Sui hanedanlığı tarihinin kaydedildiği kitap, toplam 8555 bölümdür. Bunun 5 bölümü Ji, 30 bölümü Zhi ve 50 bölümü de Lie Zhuan’dan oluşmaktadır. Ji ve Zhuan bölümlerinde M.S. 581’den 618’e kadar olan 38 yıllık tarih kaydedilmiştir.56

M.S. 629 yılında aralarında Fan Xuan Ling ve Wei Wei’in de olduğu bir grup görevlendirilerek Sui Shu’nun yazımına başlamışlardır. M.S. 652 yılında Zhang Sun Wu Ji de düzenleme yapması için görevlendirilmiştir. M.S. 656 yılına gelindiğinde 85 bölümün tamamı hazır duruma gelmiştir.57 Tam bir işbirliği içinde hazırlanmış olan Sui Shu oldukça değerli ve zengin bir materyaldir. Özellikle Batı Bölgeleri ile ilgili araştırmalar için önemli bir kaynaktır.

Sui Shu’nun 83. bölüm, 48. Lie Zhuanda Qiang boylarından olan Dang Xianglar (Tangut) ve bunların komşu kavimler, özellikle Türkler ile ilişkileri anlatılmaktadır.

Sui Shu’daki Zhi bölümünde yer alan Tian Wen’da astronomi çalışmaları ile ilgili bilgiler kaydedilmiştir. Yine Zhi bölümünde yer alan coğrafya kayıtları, tüm ülkenin nüfusu, dağları, nehirleri, coğrafi gelişimi, her bölgenin gelenek görenekleri, yetiştirdikleri ürünler gibi çeşitli bilgileri içermektedir. Ayrıca, müzik ile ilgili kayıtların yer aldığı Zhi’da, Sui döneminde müziğin gelişmesi, şarkılar, müzikal enstrümanlar gibi birçok konuda bilgiler bulunmaktadır. Bu bilgiler, Çin’in kültürü ile ilgili önemli tarihi materyal olma özelliğini taşımaktadır.

Eserdeki kavim monografileri;

Kavim Adı: Tu Yü Hun

Kaynaktaki Yeri: 83. Bölüm, Lie Zhuan 48, Xi Yu, s.1842-1845

Kapsadığı Tarih: Sui hanedanlığı döneminde Wen Di’nin, Kai Huang yılı (M.S. 581-600) başlarından, Yang Di’nin, Da Ye yılı (M.S. 605-616) sonlarına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Tu Yü Hunların ortaya çıkışlarından ve tarihçele-rinden, Qin Hai’a yerleşmelerinden, devlet örgütlerinden, gelenek göreneklerinden ki bunun Tu Jueler ile aynı olduğundan, ülkenin coğrafi konumundan ve ikliminden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Tu Jue

Kaynaktaki Yeri: 84. Bölüm, Lie Zhuan 49, Bei Di, s.1863-1876

Kapsadığı Tarih: 6. yüzyılın ortalarından, Sui hanedanlığı (M.S.581-618) sonlarına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Bu bölüm, Sui Shu’daki Türkler ile ilgili en önemli belgelerden biridir. Tu Juelerin ataları hakkında bilgi verilmekte, Ru Rular ve Çin ile olan ilişkilerinden, aralarındaki resmi yazışmalardan, Çinlilerin sözlü raporlarından, Çin hükümdarlarının Tu Jueler ile ilgili verdikleri fermanlardan, Çinlilerin Tu Jue hükümdarlarına evlenmeleri için gönderdikleri prenseslerden ve Çin ile olan ticari ilişkilerden söz etmektedir.

Kavim Adı: Xi Tu Jue (Batı Göktürkler)

Kaynaktaki Yeri: 84. Bölüm, Lie Zhuan 49, Bei Di, s.1876-1879

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 605 yılından, M.S. 614 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Tu Juelerin ikiye ayrılmalarından, yerleşim ve yönetim bölgelerinden, hangi yöneticinin hangi bölgeyi yönettiğinden, Çin ile olan ilişkilerinden söz edilmekte, Chu Luo Kağan’ın ağzından Xi Tu Juelerin içteki siyasal olayları dile getirilmektedir.

Kavim Adı: Tie Le

Kaynaktaki Yeri: 84. Bölüm, Lie Zhuan 49, Bei Di, s.1879-1880

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 590’lı yıllardan, M.S. 607 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Atalarından, yerleşim bölgelerinden, Tie Leların hangi boylardan oluştuklarından, nüfuslarından, Sui Wen Di’nin, Kai Huang yılı (M.S. 581-600) sonlarında Çin ve Tu Jueler ile olan ilişkilerinden, hakimiyet alanlarından, gelenek göreneklerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Xi

Kaynaktaki Yeri: 84. Bölüm, Lie Zhuan 49, Bei Di, s.1880-1881

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 600’lü yılların başlarındaki döneme ait siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Dong Hulardan olduklarından, Tu Juelerin Çin ile bağlantı kurmalarından sonra bunların ilişkilerinden ve beş boy olduklarından söz edilmektedir.

Kavim Adı: Qi Dan

Kaynaktaki Yeri: 84. Bölüm, Lie Zhuan 49, Bei Di, s.1881-1882

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 584 yılından, M.S. 600 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Qi Dan başlığı altında Shi Wei kavimi ve onların ataları hakkında bilgi verilmektedir. Qi Danların, Koreliler ve Tu Jueler ile ilişkilerinden, askerlerinden, kabile sayılarından, gelenek göreneklerinden söz edilmektedir. Daha sonra, Shi Wei kaviminin, beş boy olduğundan, ayrıca Shi Weilerin kendi aralarında Güney ve Kuzey Shi Wei olarak ikiye ayrıldıklarından, bunların yaşadıkları yörelerden, Kuzey Shi Weilerin dokuz boy olduklarından söz edilmektedir. Metnin sonunda ise tarihçinin yorumu bulunmaktadır.

14. Nan Shi (Güney Tarihi)

Li Yang Shou tarafından, Tang hanedanlığı döneminde, M.S. 659 yılında yazılmıştır.

Nan Shi ve Bei Shi Çin tarihindeki Kuzey Güney hanedanlıkları olan sekiz hanedanlığın yani Song, Qi, Liang, Chen, Wei, Kuzey Qi, Zhou ve Sui hanedanlıklarının tarihinin yeniden düzenlenip yazıldığı kitaplardır. Nan Shi’da, Shen Yue’nin yazdığı Song Shu, Xiao Zi Xian’in yazdığı Nan Qi Shu, Yao Si Lian’in yazdığı Liang Shu ve Chen Shu birleştirilip özetlenmiştir.58

Kitap toplam 80 bölümden oluşmaktadır. Bunun 10 bölümü Ji, 70 bölümü de Lie Zhuan’dır. M.S. 420-589 yılları arasındaki Song, Qi, Liang ve Chen hanedanlıklarının 170 yıllık tarihi kaydedilmiştir.59

Kitabın yazarı Li Yang Shou, Tang Tai Zong döneminde Sui Shu ve Jin Shu’nun düzenlenmesi çalışmalarına katılmıştır. Ayrıca, Tang hanedanlığı döneminde Resmi Tarih’in yazılması çalışmalarına yardımcı olmuştur.

Nan Shi’nın yazımı ile ilgili çalışmalara ilk olarak Li Yan Shou’nun babası başlamıştır. Li Yan Shou, babasının çalışmasını temel alarak Shi Ji’deki kayıtları ve biyografileri kitabının düzenini oluşturmak için kullanmıştır. Sekiz hanedanlığın (Song, Qi, Liang, Chen, Wei, Bei Qi, Zhou ve Sui) tarihinden bazı bölümleri çıkartmış, bazı bölümleri özet olarak almış, yeni materyallerden yararlanıp bunlardan yeni bilgiler eklemiş böylece, Nan Shi’yı yazmıştır.

Eserdeki kavim monografileri;

Kavim Adı: He Nan

Kaynaktaki Yeri: 79. Bölüm, Lie Zhuan 69, Xi Rong, s.1977-1978

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık M.S. 480’li yılların sonundan, M.S. 529 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: He Nan kavminin, Xian Beilerin Mu Rong kabilesinden olduklarından, yerleşim bölgelerinden,60 oturdukları yörenin ikliminden, yetiştirdikleri ürünlerden, başta at olmak üzere besledikleri hayvanlardan, barınaklarından, giyim kuşamlarından söz edilmektedir. Tu Yü Hun’un torunları dönemindeki olaylar da anlatılmaktadır. He Nan kavminin, bulundukları yöredeki Qiang adı verilen yerel kabileler ile karıştıkları ve Çinliler ile olan ilişkileri anlatılmaktadır.

Kavim Adı: Hua Guo

Kaynaktaki Yeri: 79.Bölüm, Lie Zhuan 69, Xi Yü, s.1984.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık M.S. 126 yılından, M.S. 526 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Hua Guoların tarihi hakkında kısaca bilgi verilmektedir. Wei ve Jin hanedanlığından sonra Çin ile pek ilişkileri olmadığından ancak, Liang hanedanlığı döneminde Çin ile bağlantı kurabilmek için zerdeva (beyaz aslan) ve değerli taşlar gönderdiklerinden bahsedilmektedir. Kuzey Wei hanedanlığı döneminde, Hua Gouların Ru Rulara bağlı küçük bir devlet olduğundan, yavaş yavaş Afganistan’ın kuzeyi ile İran’ı ele geçirip sınırlarını genişlettiklerinden ayrıca yeşilliğin az olduğu geniş topraklarında tahıl yetiştirdiklerinden, ekmek ve koyun etinin temel yiyecekleri olduğundan, atlarının ve iki hörgüçlü develerinin olduğundan söz edilmekte, Hua Guo insanlarının hepsinin çok iyi okçu oldukları, giyim kuşamları anlatılmaktadır. Ayrıca, kendilerine ait yazılarının olmadığı, Qi Danların yazısını kullandıkları ve kağıt olarak koyun postundan yararlandıkları, komşu ülkelerle ilişki kurdukları, gök tanrıları ve ateş tanrılarının olduğu gibi çeşitli konularda bilgi verilmektedir. Ayrıca, He Nanlıların Hua Guolara, Çinliler ile konuşmalarında çevirmenlik yaptıkları da anlatılmaktadır.

Kavim Adı: Ru Ru

Kaynaktaki Yeri: 79.Bölüm, Lie Zhuan 69, Bei Di, s.1986-1991

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık M.S. 478 yılından M.S. 541 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Ru Ruların Xiong-nuların bir kolu olduğundan, kentlerinin olmadığından, göçebe olarak çadırlarda yaşadıklarından, kısa elbise giydiklerinden, yaşadıkları yörenin iklimi ve coğrafyasından söz edilmekte, Song döneminde Çin’e bir elçi göndererek Weilere karşı savaşmayı önerdikleri anlatılmaktadır. Metnin sonunda tarihçinin yorumu yer almaktadır.

15. Bei Shi (Kuzey Tarihi)

Li Yang Shou tarafından, Tang hanedanlığı döneminde, M.S. 659 yılında yazılmıştır.

Bei Shi’da, Kuzey hanedanlıkları tarihi olan Wei Shou’nun yazdığı Wei Shu, Li Bai Yao’nun yazdığı Bei Qi Shu ve Ling Hu De Fen’ın yazdığı Zhou Shu birleştirilip özetlenmiştir.

Kitap, 5 bölüm Wei Ben Ji, 3 bölüm Qi Ben Ji, 2 bölüm Sui Ben Ji ve 88 bölüm Lie Zhuan olmak üzere toplam 100 bölümden oluşmaktadır.61

Kuzey Wei hanedanlığı döneminde M.S. 386 yılından Sui hanedanlığı döneminde M.S. 618 yılına kadar olan Kuzey hanedanlıklarından Wei, Bei Qi, Zhou ve Sui hanedanlıklarının 233 yıllık tarihi kaydedilmiştir.62

Bei Shi ile ilgili ilk çalışmaları Li Yang Shou’nun babası yapmıştır. Kuzey bölgesinden bir kişi olduğu için yaptığı çalışmalar, Nan Shi’ya göre daha detaylı olmuştur. Bu nedenle, babasının çalışmalarını temel alan Li Yang Shou’nun yazdığı Bei Shi’nın içeriği Nan Shi’dan daha kapsamlı olmuştur.

Nan Shi’da olduğu gibi Bei Shi’da sekiz hanedanlığın (Song, Qi, Liang, Chen, Wei, Bei Qi, Zhou ve Sui) tarihi temel alınmış ancak, içlerindeki bazı bölümler ya çıkarılmış ya da özet olarak verilmiştir. Ayrıca kitabın yazımında yeni materyallerden de derlemeler yapılmıştır.

Eserdeki kavim monografileri;

Kavim Adı: Xi

Kaynaktaki Yeri: 94. Bölüm, Lie Zhuan 82, s.3126-3127

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık M.S. 388 yılından, M.S. 497 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Xilerin kimliklerinden, Çin ile olan ilişkilerinden, başta at olmak üzere yetiştirdikleri hayvanlardan, gelenek göreneklerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Qi Dan

Kaynaktaki Yeri: 94. Bölüm, Lie Zhuan 82, s.3127-3129.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 391 yılından, M.S. 612 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Qi Danların kimliklerinden, Çin ve komşu kavimler ile ilişkilerinden, gelenek göreneklerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Shi Wei

Kaynaktaki Yeri: 94. Bölüm, Lie Zhuan 82, s.3129-3131

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 540’lı yıllardaki siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Bulundukları yöreden, kimliklerinden, dillerinin Qi Danlar ile aynı olduğundan, gelenek göreneklerinden, Çin ile ilişkilerinden, beş boy olduklarından ve bu boyların özelliklerinden, bu beş boy içinde yer alan Güney Shi Wei boyunun giyim kuşamlarının ve gelenek göreneklerinin Qi Danlar ile aynı olduğundan, yetiştirdikleri hayvanlardan söz edilmektedir.

Kavim Adı: Tu Yü Hun

Kaynaktaki Yeri: 96. Bölüm, Lie Zhuan 84, s.3178-3190.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 436 yılından, M.S. 617 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Liao Dong Xian Beilerin soyundan geldikleri anlatılmakta, Tu Yü Hunların kuruluşları, iç siyasetleri ve dilleri ile ilgili bilgiler de verilmektedir. Tu Yü Hunların siyasi gelişmelerinden, gelenek göreneklerinden ve komşusu olan kavimlerden, bunlardan Di ve Qiang kavimleri ve Çin ile olan ilişkilerinden söz edilmektedir. Metin içinde Çin hükümdarlarına sunulan raporlar bulunmaktadır.

Kavim Adı: Ye Da (Eftalitler)

Kaynaktaki Yeri: 97. Bölüm, Lie Zhuan 85, Xi Yü, s.3230-3232.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık M.S.450’li yıllardan, M.S.610’lu yıllara kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Ye Daların, Büyük Yüe Zhilerin bir kolu olduğundan, bunlara Gao Cheların bir başka kolu da denildiğinden, oturdukları yöreden, gelenek göreneklerinin Tu Jueler ile aynı olduğundan, hayvanlarından, yasaları olduğundan, Ru Rular ile evlilik bağları olduğundan, Çin’e gönderdikleri ticari elçilerden, Tu Jueler tarafından yıkılmalarından, coğrafi konumundan söz edilmekte, Hui Shenın raporlarından yola çıkılarak Xi Yü’deki bölgeler ile ilgili bilgiler verilmektedir.

Kavim Adı: Ru Ru

Kaynaktaki Yeri: 98. Bölüm, Lie Zhuan 86, s.3249-3267.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 416’lı yıllardan, M.S. 555’e kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Ru Ru adının nereden geldiği konusunda bilgi verilmekte ve devleti kurmalarından, çeşitli hükümdarlar döneminde Çinliler, To-balar ve komşu kavimler ile ilişkilerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Gao Che

Kaynaktaki Yeri: 98.Bölüm, Lie Zhuan 86, s.3270-3273.

Kapsadığı Tarih: Wei Dao Wu Di’nin hüküm sürdüğü yıllardan (M.S. 386-M.S.409) Wei Lao Wen Di’nin hüküm sürdüğü yılların (M.S.471-M.S.500) sonuna kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Gao Chelara başlangıçta Di Li denildiğinden, kimliklerinden söz edilmektedir. Xiongnular ile dillerinin aynı olduğu söylenmekte ve siyasal yapılarından, savaş tekniklerinden, gelenek göreneklerinden, yiyecek içeceklerinden, çadırlarda yaşadıklarından, giyim kuşamlarından, cenaze törenlerinden, göçebe olduklarından, Ru Rular, To-balar ve Ye Dalar ile olan ilişkilerinden söz edilmektedir. Metnin sonunda tarihçinin yorumu yer almaktadır.

Kavim Adı: Tu Jue

Kaynaktaki Yeri: 99.Bölüm, Lie Zhuan 87, s.3285-3299.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 545 yılından, M.S. 616 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Kimlikleri konusunda bilgi verilmekte, Tu Jueler ile ilgili efsaneden bahsedilmektedir. Ru Rular ile olan ilişkileri anlatılmaktadır. Tu Juelerin ilk yerleşim yöreleri hakkında çeşitli varsayımlar öne sürülmüştür. Birinci varsayıma göre, Xi Hai’da yerleştikleri ve Aşina ailesinden oldukları öne sürülmek-tedir. Ikinci varsayıma göre, Ping Liang’da yerleşmişlerdir. Üçüncü varsayım ise Altay dağlarında oturduklarından ki bu dağ miğfere benzediği için “Tu Jue” adının da buradan geldiği öne sürülmektedir. Bir başka görüşe göre de bunlar, Su Guo’dan gelmektedirler.

Tu Juelerin siyasi ve tarihi gelişmelerinden, gelenek göreneklerinden, hükümdarlarından söz edilmektedir. Komşu kavimler ve Çin ile olan ilişkilerinden, Çin hükümdarları ile yapılan yazışmalardan, Çin hükümdarlarına sunulan raporlardan bahsedilmektedir.

Kavim Adı : Xi Tu Jue

Kaynaktaki Yeri : 99. Bölüm, Lie Zhan 87, s.3299-3302.

Kapsadığı Tarih : Yaklaşık olarak M.S. 600’lü yıllardan, M.S. 615 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği : Yerleşim alanlarından, Tu Juelerden ayrıldıktan sonra başa geçen hükümdarlarından ve Çin ile olan ilişkilerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Tie Le

Kaynaktaki Yeri: 99. Bölüm, Lie Zhan 87, s.3303-3311

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 600’lü yıllar içindeki siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Tie Lelerin kimliklerinden, yerleşim alanlarından, gelenek göreneklerinin Tu Jueler ile aynı olduğundan, M.S. 608 yılından itibaren Çin ile herhangi bir ilişkilerinin olmadığından söz edilmekte ayrıca, Tie Le boylarının isimleri sıralanmakta ve herbirinin yerleşim alanları hakkında bilgi verilmektedir. Metnin sonunda tarihçinin yorumu bulunmaktadır.

16. Jiu Tang Shu

Liu Xu tarafından, Sonraki Jin hanedanlığı döneminde, M.S. 945 yılında yazılmıştır.

Tang hanedanlığının M.S. 618’den 907’ye kadar olan 290 yıllık tarihinin kaydedildiği kitabın başlangıçta adı Tang Shu idi.63

20 bölümü Ji, 30 bölümü Zhi ve 150 bölümü de Lie Zhuan olmak üzere toplam 200 bölümden oluşmaktadır.

M. S. 941 yılından itibaren Tang dönemi tarihinin yazılması için çalışmalara başlanmıştır. 945 yılına gelindiğinde Liu Xu son düzenlemeleri yaparak kitabı tamamlamıştır.

Kitabın yazımı sırasında belge yönünden sıkıntı çekilmemiştir. Özellikle de kitabın yazıldığı dönem Tang dönemine yakın bir tarih olduğu için belgelerin derlenmesinde herhangi bir zorlukla karşılaşılmamıştır. Tarihi değeri olan birçok makaleye yer verilmiştir.

Kitabın Lie Zhuan bölümünde, Çin’deki azınlık milletler tarihi kaydedilmiştir. Özellikle Tu Jueler (Göktürk) ve Hui Helar (Uygur) hakkında detaylı bilgilere yer verilmiştir. Bu da kaynağın değerini ve önemini arttırmaktadır.64

Eserdeki kavim monografileri;

Kavim Adı: Tu Jue

Kaynaktaki Yeri: 194. Bölüm, 1.-2. Kısım, Lie Zhuan 144, 1.-2. Kısım, s.5153-5193.

Kapsadığı Tarih: 1. Kısım; Yaklaşık M.S. 610’lu yıllardan başlayarak, M.S. 742 yılına kadar olan siyasi tarihi, 2.Kısım; Yaklaşık olarak M.S. 610’lu yıllardan, M.S. 740’lı yıllara kadar olan dönemdeki siyasi tarihi kapsamaktadır.

Metnin İçeriği: Birinci kısımda, Tu Juelerin tarihinden bahsedilmekte ve Sui Shu’dan sonraki bölüm anlatılmaktadır. Bilgiler, Qi Ming Kağanın oğlu döneminden başlamaktadır. Tu Jue Kağanı ile Çinliler arasındaki ilişkilerden, sırası ile Tu Jue Kağanlarının tahta çıkışlarından, dönem ile ilgili olaylardan söz edilmektedir. Ayrıca, Çinlilerin Tu Juelere karşı izlemeleri gereken politika ile ilgili bir rapor da bulunmaktadır. Bilge Kağan Tonyukuk’tan bahsedilmekte ve toplumsal yapıdan çok siyasi olaylar hakkında bilgi verilmektedir.

İkinci kısımda, Xi Tu Juelerin (Batı Göktürkler) temelde Bei Tu Jueler (Kuzey Göktürkler) ile aynı olduğu söylenerek bunlar hakkında bilgi verilmiş, yerleşim alanlarından, geleneklerinin Tu Jueler ile aynı olduğundan ancak, dillerinin biraz farklı olduğundan, devlet görevlerinden, Çin ile ilişkilerinden, Kağanlarından ve dönemlerindeki siyasi olaylardan, komşu kavimlerle olan ilişkilerinden söz edilmektedir. Metnin sonunda tarihçinin bir yorumu bulunmaktadır.

Kavim Adı: Hui He65 (Uygurlar)

Kaynaktaki Yeri: 195. Bölüm, Lie Zhuan 145, s.5195-5216.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 600’lü yıllardan başlayarak, M.S. 860 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Atalarının Xiong-nular olduğu, To-balar döneminde Tie Lelar içinde yer aldıkları, gelenek görenekleri, önce Gao Chelara sonra Tu Juelere bağlandıkları anlatılmaktadır. Başlarında bir yönetici bulunmadığından, göçebe olduklarından, tarihsel ve siyasi gelişmelerinden söz edilmektedir. Metnin sonunda tarihçinin yorumu yer almaktadır.

Kavim Adı: Tu Yü Hun

Kaynaktaki Yeri: 198. Bölüm, Lie Zhuan 148, Xi Rong, s.5297-5301.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak, M.S. 605’li yıllardan başlayarak M.S. 800 yıllarına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Tarihçesinden, gelenek göreneklerinden, devlet teşkilatlarından, coğrafi konumlarından, Sui hanedanlığı (M.S. 581-618) döneminden itibaren Çin ile ilişkilerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Tie Le

Kaynaktaki Yeri: 199. Bölüm, 2.Kısım, Lie Zhuan 149, 2. Kısım, Bei Di, s.5343-5349.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık M.S. 610 yıllarından itibaren M.S. 650 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Tie Leların kimliklerinden ve bunlara bağlı boylardan, Çin ve komşu kavimler ile olan ilişkilerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Qi Dan

Kaynaktaki Yeri: 199. Bölüm, 2. Kısım, Lie Zhuan 149, 2. Kısım, Bei Di, s.5349-5354.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık M.S. 620 yılından başlayarak, M.S. 812 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Qi Danların yaşadıkları yöre anlatılmakta ve hükümdar ailesinin kimliğinden, askerlerinden, boylarından, gerçekte Tu Juelere bağlı olduklarından, gelenek ve göreneklerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Xi

Kaynaktaki Yeri: 199. Bölüm, 2. Kısım, Lie Zhuan 149, 2. Kısım, Bei Di, s.5354-5358.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık M.S. 620’li yıllardan M.S. 816 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Xiong-nuların bir boyu olduklarından, oturdukları yöreden, gelenek göreneklerinin Tu Jueler ile aşağı yukarı aynı olduğundan, sürekli Qi Danlar ile savaş halinde olduklarından söz edilmektedir.

Kavim Adı: Shi Wei

Kaynaktaki Yeri: 199. Bölüm, 2. Kısım, Lie Zhuan 149, 2. Kısım, Bei Di, s.5356-5358.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık M.S. 620’li yıllardan M.S. 836 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Qi Danların bir boyu olduklarından, yerleşim bölgelerinden, gelenek göreneklerinden, Shi Weilerin çeşitli boy adlarından ve bunların yaşadıkları yörelerden ve Çinliler ile olan ilişkilerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Mo He (Merkitler)

Kaynaktaki Yeri: 199. Bölüm, 2.Kısım, Lie Zhuan 149, 2.Kısım, Bei Di, s.5358-5359.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 620’li yıllardan başlayarak, M.S. 730’lu yıllara kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Mo Heların yaşadıkları yöreden, Tu Jueler ile komşu olduklarından, kabilelerinden, gelenek göreneklerinden, kimilerinin Korelilere kimilerinin de Tu Juelere bağlı olduklarından söz edilmektedir.

Kavim Adı: Di

Kaynaktaki Yeri: 199. Bölüm, 2. Kısım, Lie Zhuan 149, 2. Kısım, Bei Di, s.5363.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 630’lu yıllardaki siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Xiong-nuların bir kolu olduklarından, yaşadıkları yöreden ve bu yörenin eskiden Xian Beilere ait olduğundan, komşu kavimlerinden, gelenek göreneklerinden M.S. 630 yılında Çin’e elçi göndererek, ilişki kurduklarından söz edilmektedir.

Kavim Adı: Wu Luo Hun

Kaynaktaki Yeri: 199. Bölüm, 2. Kısım, Lie Zhuan 149, 2. Kısım, Bei Di, s.5364-5366.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık M.S. 630’lu yıllardaki siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Çin ile ilişkilerinden, komşusu olan Tu Jueler, Mo Helar, Qi Danlar ve Wu Wanlardan, gelenek göreneklerinin Mo Helar ile aynı olduğundan söz edilmektedir. Metnin sonunda tarihçinin yorumu yer almaktadır.

17. Xin Tang Shu
(Yeni Tang Tarihi)

Ou Yang Xiu, Song Qi ve diğerleri tarafından, Song hanedanlığı (M.S. 960-1279) döneminde, M.S 1061 yılında yazılmıştır.

Tang dönemi tarihinin kaydedildiği kitap, toplam 225 bölümden oluşmaktadır. Bunun 10 bölümü Ji, 50 bölümü Zhi, 15 bölümü Biao ve 150 bölümü de Lie Zhuan’dan oluşmaktadır.

Song hanedanlığı döneminde Ren Zong, Sonraki Jin hanedanlığı döneminde Liu Xu tarafından yazılmış olan Tang Shu’yu yetersiz bulduğu için Ou Yang Xiu ve Song Qi’yi Tang tarihini yeniden yazmaları için görevlendirmiştir. 1044 yılında başlanan çalışmalarda Song Qi öncelikle Lie Zhuan kısmını bitirmiştir. Daha sonra Fan Zhen ve diğerleri Zhi ve Biao kısımlarını yazmışlardır. Ou Yang Xiu da tarih yazma görevine getirildikten sonra Ji ve Zhi kısımlarına eklemeler yapmıştır. Daha sonra tüm çalışmalar birleştirilmiştir.66

Kitabın yazarlarından Ou Yang Xiu, Kuzey Song döneminin ünlü edebiyatçılarındandır. Diğer bir yazar Song Qi de Kuzey Song döneminin ünlü edebiyatçılarındandır. Her ikisi de kitabın yazımında Liu Xu’nun yazdığı Tang Shu’yu temel almışlardır.

Xin Tang Shu ve Jiu Tang Shu’nun bir karşılaştırması yapılacak olursa, Xin Tang Shu, Jiu Tang Shu’ya göre daha özlü olarak hazırlanmıştır. Tarihi verilerin önemi açsında ise Jiu Tang Shu, Xin Tang Shu’ya göre daha zengindir.67

Eserdeki kavim monografileri;

Kavim Adı: Tu Jue

Kaynaktaki Yeri: 215. Bölüm, 1.-2. Kısım, Lie Zhuan 140, 1.-2. Kısım, s.6023-6070.

Kapsadığı Tarih: 1. Kısım; Yaklaşık M.S. 605 yılı ile M.S. 715 yılına kadar olan siyasi tarihi, 2. Kısım; M.S. 616 yılından M.S. 766 yılına kadar olan. siyasi tarihi kapsamaktadır.

Metnin İçeriği: Birinci kısımda, Çin’in geçmişte ve Tang hanedanlığı döneminde çevresindeki yabancı kavimler ile olan ilişkilerinin ve metnin başlarında Xiong-nular da dahil olmak üzere tüm yabancı kavimlerin genel bir değerlendirilmesi yapılmaktadır. Tu Juelerin, Aşina ailesinden olduklarından, eskiden Xiong-nuların bulunduğu yerin kuzeyinde, Altay dağlarının eteklerinde yaşadıklarından, Ru Rulara bağlı değişik bir tür kabile olduklarından bahsedilmektedir. Tu Men’e gelindiğinde kağanlığın başlamış olduğundan, kadınlara “kadın” ya da “hatun” dendiğinden, topraklarının geniş olduğundan, unvanlarından (şat, tekin, yabgu vb.), başa geçen Tu Jue kağanları dönemindeki iç siyaset ve gelişmeleri, Çin ile olan ilişkilerinden söz edilmektedir.

İkinci kısımda, Kültekin ile Tonyukuk’tan, Çin ile olan ilişkilerinden söz edilmektedir. Ayrıca, Tu Jueler hakkında genel bir bilgi verildikten sonra Xi Tu Jueler hakkında bilgi verilmektedir. İstemiden başlanarak kağanların adları sıralanmakta ve onların siyaseti ile ilgili açıklamalar yapılmaktadır. Çinlilerin hükümdarlara Tu Jueler ile ilgili sundukları raporlardan, hükümdarların verdikleri fermanlardan söz edilmektedir. Ayrıca, komşuları ile ilişkileri, Türgeşler ve bunların Xi Tu Juelerin bir kolu oldukları anlatılmaktadır. Metnin sonunda tarihçinin yorumu yer almaktadır.

Kavim Adı: Hui He68 (Uygurlar)

Kaynaktaki Yeri: 217. Bölüm, 1.-2. Kısım, Lie Zhuan 142, 1.-2. Kısım, s.6111-6152.

Kapsadığı Tarih: 1.Kısım; Yaklaşık olarak M.S. 612 yılından başlayarak, M.S. 807 yılına kadar olan siyasi tarihi, 2. Kısım; M.S. 800’lü yılların başlarından, M.S. 850’li yıllara kadar olan siyasi tarihi kapsamaktadır.

Metnin İçeriği: Atalarının Xiong-nular olduğundan, yüksek tekerlekli arabalara bindiklerinden, To-balar döneminde bazen Gao Che, bazen de Tie Le olarak adlandırıldıklarından, 15 tane boyu olduğundan ve bunların dağınık olarak yaşadıklarından, “Hui He” sözcüğünün Çince farklı yazılışları olduğundan, yaşam biçimlerinden, Hui Heların kimi boyları ile birlikte Tu Juelerden ayrıldıklarından, asıl kabilenin Yahogu (Yablagar) olduğundan söz edilmekte, yaşadıkları yöre ve hayvanları anlatılmaktadır. Tu Juelerin yıkılmasından sonra Hui He boylarının yerleştikleri alanlar belirtilmektedir. İç gelişmelerinden, Çin ve çevre kavimler ile olan ilişkilerinden söz edilmektedir. Ayrıca, Çinlilerin hükümdarlara sundukları raporlar da bulunmaktadır.

İkinci kısımda, Çin ile Hui Helar arasındaki evlilik ilişkilerinden söz edilmekte ve Hui Heların boyları hakkında bilgi verilmektedir. Yaşadıkları yöreler, nüfusları, askerleri, üretimleri ve sahip oldukları hayvanlar anlatılmakta, dillerinden, gelenek göreneklerinden söz edilmektedir. Metnin sonunda tarihçinin yorumu yer almaktadır.

Kavim Adı: Qi Dan

Kaynaktaki Yeri: 219. Bölüm, Lie Zhuan 144, Bei Di, s.6167-6173.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 626 yılından, M.S. 867 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Qi Danların, Dong Hulardan olduklarından söz edilerek, kimlikleri üzerinde durulmakta ve yaşadıkları bölge hakkında bilgi verilmektedir. Ayrıca, Tu Juelere bağlı olduklarından, gelenek göreneklerinden, Çin ve komşuları ile olan ilişkilerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Xi

Kaynaktaki Yeri: 219. Bölüm, Lie Zhuan 144, Bei Di, s.6173-6176.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 620’li yıllardan başlayarak, M.S. 868 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Xilerin, Dong Hulardan oldukları, Xiong-nular tarafından yıkıldıkları ve daha sonra Wu Wan dağına çekildikleri anlatılarak, kimlikleri hakkında bilgi verilmekte, coğrafi konumlarından, komşularından, gelenek göreneklerinin Xiong-nular ile aynı olduğundan, askeri durumlarından söz edilmektedir.

Kavim Adı: Shi Wei

Kaynaktaki Yeri: 219. Bölüm, Lie Zhuan 144, Bei Di, s.6176-6177.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 631 yılından, M.S. 860 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Qi Danların bir başka boyu ve Ding Linglerin de torunları oldukları anlatılmaktadır. Yaşadıkları yörenin sınırları belirtilerek komşu kavim adları verilmekte ve gelenek göreneklerinden, Çin ile ilişkilerinden, ayrıca Shi Wei boylarının isimlerinden ve bunların yerleşim bölgelerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Hei Shui Mo He (Karasu Merkitleri)

Kaynaktaki Yeri: 219. Bölüm, Lie Zhuan 144, Bei Di, s.6177-6179.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 623 yılından başlayarak, M.S. 790’lı yıllara kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Hei Shui Mo Heların, tarihçesi hakkında kısaca bilgi verilerek, sınırları ve komşu kavimler belirtilmektedir. Gelenek göreneklerinden, Çin ile ilişkilerinden, boylarının sayısından ve başlıca boylarının isimlerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı: Tu Yü Hun

Kaynaktaki Yeri: 221. Bölüm, 1. Kısım, Lie Zhuan 146, 1. Kısım, Xi Yü, 1. Kısım, s.6224-6228.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S.618 yılından başlayarak, M.S.663 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Tu Yü Hunların, yerleşim bölgelerinden, yaşam biçimlerinden, devlet teşkilatlarından, gelenek göreneklerinden, kendilerine ait yazıları olduğundan, yetiştirdikleri ürünlerden ve hayvanlardan, Çin ve komşu kavimler ile olan ilişkilerinden ve Sui hanedanlığı dönemindeki (M.S. 581-618) hükümdarlarından söz edilmektedir.

18. Jiu Wu Dai Shi
(Eski Beş Dönem Tarihi)

Xue Ju Zheng ve diğerleri tarafından, Song hanedanlığı döneminde, M.S. 973 yılında yazılmaya başlanmış, M.S. 974 yılında tamamlanmıştır.69

Beş Dönem (M.S. 907-960) tarihinin kaydedildiği eser, toplam 150 bölümdür. Bunun 61 bölümü Ben Ji, 77 bölümü Lie Zhuan ve 12 bölümü de Zhi’dan oluşmaktadır. Jiu Wu Dai Shi’nın 150 bölümü içinde muhtemelen 24 bölüm Liang Shu, 50 bölüm Tang Shu, 24 bölüm Jin Shu, 11 bölüm Han Shu ve 22 bölüm Zhou Shu olarak bölünmüştür. Bu beş bölüm daha sonra iki bölümlük biyografi halinde toplanmıştır.70

Eserde, Sonraki Liang, Sonraki Tang, Sonraki Jin, Sonraki Han ve Sonraki Zhou dönemlerinin 54 yıllık tarihi ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Eserin başlangıçtaki adı Liang Tang Jin Han Zhou Shu idi. Daha sonraki dönemlerde Ou Yang Xiu’nun eserinden ayırtedilebilmesi için Jiu Wu Dai Shi adını almıştır.71

Beş Dönem’deki 10 ülke ile ilgili çok önemli bilgiler de kaydedilmiştir. Bugün hala bu bilgilerin korunmasından dolayı bu eser oldukça değerli bir kaynaktır.

Kitabın yazarı Xue Ju Zheng, Song hanedanlığı başlarında Resmi Tarih yazımı çalışmalarına katılmıştır. Tai Zu’nun emri ile 973 yılında Beş Dönem tarihini yazmak üzere görevlendirilmiştir.

Eserdeki kavim monografileri;

Kavim Adı: Qi Dan

Kaynaktaki Yeri: 137. Bölüm, Wai Guo Lie Zhuan 1, s.1827-1838.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 870’li yıllardan başlayarak, M.S. 950’li yıllara kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Qi Danların kimliklerinden, yaşadıkları bölgelerden, içteki siyasi yapılarından, gelişmelerinden, Çin ve komşu kavimlerle olan ilişkilerinden söz edilmektedir.

Kavim Adı : Hui He

Kaynaktaki Yeri: 138. Bölüm, Wai Guo Lie Zhuan 2, s.1841-1843.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S.911 yılından başlayarak, M.S.954 yılına kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Hui Heların Xiong-nuların bir kolu olduklarından ve To-ba dönemindeki kimliklerinden, Tang hanedanlığı döneminde (M.S. 618-907) An Lu Shan’daki isyanlarından, Hui Helar ve Çinliler arasındaki ilişkilerden, Kırgızların saldırısına uğradıklarından söz edilmektedir.

19. Xin Wu Dai Shi
(Yeni Beş Dönem Tarihi)

Ou Yang Xiu (M.S. 1007-1071) tarafından, Song hanedanlığı döneminde yazılmıştır, eserin yazıldığı tarih kesin olarak bilinmemektedir.

Beş Dönem’in (M.S. 907-960) tarihi olaylarının kaydedildiği eserin, tamamı 74 bölümdür. Bunun 12 bölümü Ji, 45 bölümü Zhuan, 3 bölümü Kao, 11 bölümü Shi Jia ile Nian Lun, 3 bölümü de Si Di Fu Lü’den oluşmaktadır. Sonraki Liang, Sonraki Tang, Sonraki Jin, Sonraki Han, Sonraki Zhou olmak üzere Beş Dönemin 54 yıllık tarihi olayları kaydedilmiştir.72

Başlangıçta Wu Dai Shi Ji olan eserin adı, Xue Ju Zheng’nin eseri Wu Dai Shi’dan ayırtedilebilmesi için Xin Wu Dai Shi olarak değiştirilmiştir. Çin’in resmi hanedanlık kayıtları olan “24 Tarih” içinde, Tang hanedanlığı döneminden sonra düzenlenmiş olan ilk kaynaktır. Biçim olarak Xin ve Wu Dai Shi ilk bakışta birbirlerinden farklıdır. Xin Wu Dai Shi’da 10 Devlet tarihi kaydedilmiştir. Ayrıca, Qi Dan (Kıtaylar ya da Kitaylar) ve diğer ulusların tarihi de kaydedilmiştir. Ou Yang Xiu eserinde, Konfüçyüs’ün Chun Qiu (Ilkbahar-Sonbahar) adlı eserindeki düşüncesini örnek almıştır.73

Xin Wu Dai Shi içinde, bu çalışmada ele alınan kavimler ile ilgili ayrı başlık altında monografi bulunmamaktadır. Ancak, metin içlerinde Türklerle ilgili bilgilere rastlamak mümkündür.

20. Song Shi (Song Tarihi)

Tuo Tuo tarafından Yuan hanedanlığı (M.S. 1206-1368) döneminde, M.S. 1343 yılında yazılmaya başlanmış, M.S. 1345 yılında tamamlanmıştır.

Song hanedanlığının tarihi olaylarının kaydedildiği eser, toplam 496 bölümdür. Bunun 47 bölümü Ben Ji, 162 bölümü Zhi, 32 bölümü Biao ve 255 bölümü de Lie Zhuan’dan oluşmaktadır. Çin’in resmi hanedanlık kayıtları olan “24 Tarih” içinde en uzun olan kaynaktır.74

Song Tai Zu’nun ilk yıllarından (M.S. 960-975) Di Bing’in, Xiang Xing 2. yılına (M.S. 1279) yılına kadar olan yaklaşık 300 küsür yıllık tarihi olaylar kaydedilmiştir.

M.S. 1279 yılında Song, Liao ve Jin hanedanlıkları tarihi imparatorun emri ile düzenlenmiştir.

Song dönemi tarihinin gelişmesinden dolayı vakanüvistlerin uyguladığı sistem oldukça mükkemmeldi. Song Shi, bugün hala korunmakta olan zengin tarihi kaynaklardan biridir. Bunun nedeni, bu eseri derleyen kişilerin çalışmalarda titiz davranmış olmalarıdır. Song hanedanlığı tarihi ile ilgili yapılacak çalışmalarda yararlanılabilinecek başlıca eserdi. Ancak, daha sonra kitapla ilgili yapılan düzenlemelerde birçok bölüm çıkarılmıştır. Bu yüzden kitabın tamamında ilk haline göre eksiklikler bulunmaktadır. Song Shi’nın karışık ve düzensiz olmasından dolayı daha sonra bazı bölümlere eklemeler yapılmıştır. Ancak, ne yazık ki bu çalışmalarda çok fazla başarı sağlanamamıştır. Song Shi’da kaydedilen Song hanedanlığı tarihinin detaylı olması nedeniyle bugün yapılan araştırmalarda eksikliklerine rağmen yararlı olmaktadır.75

Song Shi, Liao, Song ve Jin dönemleri tarihi için temel kaynak konumundadır. Eserde, o dönemdeki imparatorların fermanları, yazışmalar, edebi eserler ve diğer pek çok döküman bulunmaktadır.

Eserdeki kavim monografileri;

Kavim Adı: Hui He

Kaynaktaki Yeri: 490. Bölüm, Lie Zhuan 249, Wai Guo 6, s.14114-14118.

Kapsadığı Tarih: Yaklaşık olarak M.S. 961 yılından başlayarak, M.S. 1120’li yıllara kadar olan siyasi tarih.

Metnin İçeriği: Hui Heların kimliklerinden, To-balar döneminden itibaren tarihçelerinden, To-balar (M.S. 386-534) ile Tang (M.S. 618-907) ve Wu Dai (M.S. 907-960) hanedanlıkları dönemlerinde Çin ile olan ilişkilerinden söz edilmektedir.

21. Liao Shi (Liao Tarihi)

Tuo Tuo ve diğerleri tarafından Yuan hanedanlığı döneminde, M.S. 1343 yılında yazılmaya başlanmış, M.S. 1345 yılında tamamlanmıştır.

Qi Danlar (Kıtay ya da Kitay), Çin’in kuzey bölgesinde yaşamış eski bir ulustu. M.S. 916 yılında kurulan Qi Dan Devleti’nin adı, 947 yılında Liao Tai Zong tarafından “Liao” olarak değiştirilmiştir. 1125 yılında da Jin hanedanlığı tarafından yıkılmıştır.

Liao hanedanlığının tarihi olaylarının kaydedildiği kitabın tamamı 116 bölümdür. Bunun 30 bölümü Ji, 31 bölümü Zhi, 8 bölümü Biao ve 45 bölümü de Lie Zhuan’dan oluşmaktadır. Eserde, Liao dönemi (M.S. 907-1125) ve Qi Dan milleti ile Batı Liao’nun tarihi kaydedilmiştir. Liao yönetiminin yaklaşık 200 küsür yıllık yükseliş ve çöküş tarihi hakkında bilgiler bulunmaktadır.76

Liao hanedanlığı Çin tarihinde en uzun süre yönetimde kalmasına rağmen Liao Shi çok kısa bir sürede yazıldığı için ve belgelerdeki eksiklikler yüzünden diğer kitapların yanında çok yetersiz kalmaktadır.77

Liao Shi içinde, bu çalışmada ele alınan kavimler ile ilgili ayrı başlık altında monografi bulunmamaktadır. Ancak, metin içlerinde Türklerle ilgili bilgilere rastlamak mümkündür.

22. Jin Shi (Jin Tarihi)

Tuo Tuo ve diğerleri tarafından, Yuan hanedanlığı döneminde, M.S. 1343 yılında yazılmaya başlanmış, M.S. 1345 yılında tamamlanmıştır.

Nü Zhenlar, Çin’in kuzeyinde yaşamış olan eski bir ulustur. M.S. 1115 yılında ülkenin adı “Jin” olarak değiştirilmiştir. 1234 yılına gelindiğinde de yıkılmıştır. Jin Shi’da, 120 yıllık Jin yönetiminin tarihi kaydedilmiştir.78

Kitabın tamamı 135 bölümdür. Bunun 19 bölümü Ben Ji, 39 bölümü Zhi, 4 bölümü Biao ve 73 bölümü de Lie Zhuan’dan oluşmaktadır.

Jin hanedanlığında tarihi materyaller çok iyi korunduğu için Jin Shu’da çok iyi düzenlenmiş bir kitaptır. Jin hanedanlığı yıkıldıktan sonra hanedanlığa ait materyaller Yuan hanedanlığı Tarih Enstitüsü’nde korunmuştur.

Jin Shu’da Nü Zhen ulusunun gelişim tarihi sistemli bir biçimde kaydedilmiştir. Bu kayıtlar, Nü Zhenlar ile ilgili bugün elimizde olan ilk bilgilerdir.79

Jin Shi içinde, bu çalışmada ele alınan kavimler ile ilgili ayrı başlık altında monografi bulunmamaktadır. Ancak, metin içlerinde Türklerle ilgili bilgilere rastlamak mümkündür.

23. Yuan Shi (Yuan Tarihi)

Song Lian (M.S. 1310-1381) ve Wang Yi tarafından, Ming hanedanlığı (M.S. 1368-1644) döneminde, M.S. 1369 yılında imparatorun emri ile yazılmaya başlanmış, M.S. 1370 yılında tamamlanmıştır.

Yuan hanedanlığının tarihi olaylarının kaydedildiği kitap, toplam 210 bölümden oluşmaktadır. Bunun 47 bölümü Ben Ji, 58 bölümü Zhi, 8 bölümü Liao ve 97 bölümü de Lie Zhuan’dır. Moğolların ortaya çıktığı tarih (M.S. 1206) ile aynı döneme rastlayan Yuan hanedanlığının kuruluşundan yıkılmasına kadar olan tarihi kapsamaktadır.80

Kitabın yazarlarından Song Lian, Ming hanedanlığı döneminin ünlü edebiyatçılarındandır. 1369 yılında Wang Yi ile birlikte Tai Zu’nun emri ile Yuan Shi’nın düzenlenmesi çalışmalarına başlamıştır.81

Yuan Shi soylu sınıfının köylü sınıfına karşı yürüttüğü siyaseti açıklamaktadır. Bir feodal tarih kitabına benzemesine rağmen Yuan hanedanlığının tarihini araştırmada değerli bir kaynak olmuştur. Yuan Shi içindeki biyografiler bölümünde tanrı ile ilgili kitabeler, aileler ile ilgili biyografiler, mezar kitabeleri gibi birçok derleme bulunmaktadır.

Eserdeki kayıtların doğruluğu hakkında karşılaştırmalar yapıldığında, eserin bazı kısımlarındaki eksiklikler görülmektedir. Eksiksiz olanlar içindekilerden de ancak bazıları kullanılabilir düzeydedir. Yuan Shi kitap haline getirilirken çok sayıda bölüm hatalı olmasından dolayı çıkarılmıştı.

Yuan Shi içinde, bu çalışmada ele alınan kavimler ile ilgili ayrı başlık altında monografi bulunmamaktadır. Ancak, metin içlerinde Türklerle ilgili bilgilere rastlamak mümkündür.

24. Ming Shi (Ming Tarihi)

Zhang Ting Yü ve diğerleri tarafından, Qing hanedanlığı (M.S. 1644-1911) döneminde, M.S. 1679 yılında imparatorun emri ile yeniden düzenlenmiş, M.S. 1379 yılında tamamlanmıştır.

Eserde, Qing hanedanlığı döneminde yeniden düzenlenerek yazılmış olan Ming dönemi tarihine ait kayıtlar bulunmaktadır. Çin’in resmi hanedanlık kayıtları olan “24 Tarih” içinde en son yazılmış olanıdır. Ming hanedanlığının Tai Zu’dan (M.S.1368-1398), Si Zong’a (M.S. 1628-1643) kadar olan yaklaşık 300 yıllık tarihi kaydedilmiştir.82

Eserin tamamı 336 bölümdür. Bunun 24 bölümü Ben Ji, 75 bölümü Zhi, 13 bölümü Biao, 220 bölümü Lie Zhuan ve 4 bölümü de Mu Lu’dan (liste) oluşmaktadır.

Ming Shi, “24 Tarih” içindeki diğer kitaplar ile karşılaştırıldığında Tang döneminden sonra yazılan Resmi Tarih’ler içinde niteliği yüksek olanlardan bir tanesidir. Bunun nedenlerinden biri, Ming Shi yazılırken temel alınan materyallerin oldukça zengin olmasıdır. İkinci bir neden de kitabın tarihi iyi bilen, dönemin ünlü tarihçilerinden oluşturulan bir grup tarafından düzenlenmiş olmasıdır. Üçüncü bir neden ise, kitabın uzun bir sürede yazılması ve dolayısı ile düzeltmeler yapılabilmesi ve tekrar gözden geçirilmesi için daha çok zaman harcanmasından kaynaklanmaktadır.83

Ming tarihi ile ilgili çok sayıda kitap bulunmaktadır. Ancak, Ming Shi diğerlerine nazaran daha düzenli ve kapsamlı bir kaynaktır.

Eser içinde, bu çalışmada ele alınan kavimler ile ilgili ayrı başlık altında monografi bulunmamaktadır. Ancak, metin içlerinde Türklerle ilgili bilgilere rastlamak mümkündür.

Han hanedanlığından Ming hanedanlığına kadar geniş bir tarihi dönemi içine alan Çin’in resmi hanedanlık kayıtları, imparator emriyle hazırlanmıştı. 24 hanedanlığın tarihini bize aktaran bu belgeler, sadece Çin tarihi ile ilgili değil, her hanedanlık döneminde Çin ile ilişkisi bulunan kavim ve devletler ile ilgili de bilgiler vermektedir. İlk elden kaynak olma özelliğini taşıyan kayıtların Orta Asya Türk tarihi için önemi de açıkca ortadadır.

Yukarıda ele aldığımız Çin’in resmi hanedanlık kayıtları dışında, birer ansiklopedik külliyat olan eserler, seyyah raporları da bulunmaktadır ve bunların herbiri ile ilgili yapılacak çalışmalar Orta Asya Türk tarihine katkıda bulunacaktır. Çince kaynaklardan yararlanılarak günümüze değin yapılmış olan değerli çalışmaların çoğu direk Türk kavim ve devletleri ile ilgili olmuştur. Ancak, komşu kavim ve devletler ile ilgili gerçekleştirilecek araştırmaların da ilim dünyasına büyük katkıda bulunacağı bir gerçektir.



1 Çince karakterlerin transkripsiyonu için pinyin sistemi kullanılmıştır.

2 Zhong Guo Da Bai Ke Quan Shu, Zhong Guo Li Shi (Büyük Çin Ansiklopedisi, Çin Tarihi Bölümü), C. II, Pekin, 1992, s. 936 (Buradan sonra kitabın adı, kısaca Z. G. L. S. olarak verilecektir).

3 Ben Ji’de, yıllara bağlı olarak imparatorlar ve ailelerinin yaşantıları ve başarıları ile ilgili kayıtlar bulunmaktadır. Aynı zamanda her alandaki önemli olaylar da kaydedilmiştir.

4 Biao’da, soy kütükleri, kişi ve olaylar ile ilgili listeler kronolojik tablolar kullanılarak verilmiştir.

5 Shu’da, çeşitli sistemlerdeki gelişmeler aktarılmaktadır. Törenler ve müzik sistemi, astronomi, askeriye ile ilgili bilgiler, sosyal ekonomi, coğrafya vb. konuları içermektedir.

6 Shi Jia’da, yüksek düzeyde memurlar ve soylu ailelerden kişiler ile ilgili kayıtlar bulunmaktadır.

7 Lie Zhuan’da, toplumun her tabakasından yararlı işler yapmış kişilere ait biyografilerin yer alması önemli bir noktadır. Ayrıca Çin’deki azınlık milletler ile Çin’in karşılıklı ilişkilerini anlatan metinler ve birkaç devlet ile yöreye ait kayıtlar da yine bu kısımdadır.

8 Si-Ma Qian, Shi Ji, Zhonghua Shuju, Pekin, 1975, s. 2.

9 Xu Ling Yun, Du Shi Ru Men, Pekin, 1984, s. 15.

10 “Büyük Astrolog” anlamındadır. Wei hanedanlığı dönemine kadar törenler haznedarının emri altında bir görevdi. Daha sonra saray kütüphanesinin emri altına girdi. Han hanedanlığı döneminin başında görünüşte tarihsel çalışma görevi vardı. Ancak, genelde göksel doğa olayları ve doğadaki düzensizlikleri inceler, kehanetlerde bulunur ve hava tahmini yapardı. Aynı zamanda, resmi devlet takvimini hazırlamak da Büyük Astrolog’un görevi idi (Charles O. Hucker, A Dictionary of Official Titles in Imperial China, Taipei, 1985, s. 482).

11 Si-Ma Qian’in Gong Sun Qing, Kun Sui ve diğer arkadaşları ile birlikte hazırlayıp imparatora sundukları takvimdir (Si-Ma Qian, a.g.e., s. 1).

12 Chan-yü, Hun yöneticilerinin unvanıdır (Gu Hanyu Chang Yong Zi Zi Dian, Pekin, 1993, s. 57).

13 Ban Zhao derlemeye devam etmiştir (Gimpu Uchida, Tamura Jitsuzo, Kiba Minzoku-shi (Atlı Kavimler Tarihi), C. I, Tokyo, 1971, s. 367).

14 Bu dönem, Dong Han (Doğu Han) Hanedanlığı olarak da geçmektedir.

15 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 21.

16 A.g.e., s. 20.

17 Z. G. L. S., C. I, Pekin, 1992, s. 350.

18 Ban Gu, Han Shu, Pekin, 1974, s. 2.

19 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 22.

20 30 bölümlük Zhi kısmı, Jin hanedanlığı döneminde Si-Ma Biao tarafından eklenmiştir (Gimpu Uchida, a.g.e, s. 367).

21 Wei Zhi da denilmektedir (Xu Ling Yun, a.g.e., s. 24. ).

22 Shu Zhi da denilmektedir (a.g.e., s. 25).

23 Wu Zhi da denilmektedir (a.g.e., s. 25).

24 Chen Shou, San Guo Zhi, Pekin, 1982, s. 1.

25 Z. G. L. S., C. II, s. 874.

26 Bugün muhafaza edilen Dong Guan Han Ji, daha sonraki nesiller tarafından derlenmiştir (Chen Shou, a.g.e., s. 1).

27 A.g.e., s. 1.

28 Eserin yazılış tarihi ile ilgili bir başka görüş de, Zhen Guan 18. yılında (M. S. 644) yazıldığıdır (Gimpu Uchida, a.g.e., C. I, s. 367).

29 Fang Xuan Ling, Jin Shu, Pekin, 1974, s. 1.

30 Asıl adı Li Shi Ming’dir (a.g.e., s. 1).

31 A.g.e., s. 1.

32 A.g.e., s. 2.

33 Shen Yue, Song Shu, Pekin, 1974, s. 1.

34 “Basım Müdürü” anlamındadır. Saray kütüphanesi personeli idi. Saray kütüphanesinde basım servisinin başı olarak imparatorluk günlüklerini, diğer tarihsel malzemeleri derler ve devletin yayınladığı takvimi hazırlardı (Charles O. Hucker, a.g.e., s. 184).

35 Farklı dönemlerde, Ru Ru, Ruan Ruan gibi farklı okunuşları da bulunmaktadır.

36 Kaybolan bir bölüm belki tanıtıcı listelerin bulunduğu kısım olabilir. Bazı biyografilerin içinde de eksik metinler bulunmaktadır (Z. G. L. S., C. II, s. 727).

37 Güney Qi Hanedanlığı’nın imparatoru, adı Gao Di olarak da geçmektedir (Xiao Zi Xian, Nan Qi Shu, Pekin, 1975, s. 1).

38 Z. G. L. S., s. 727.

39 İmparatorun adı, Liang Wu Di olarak da geçer (Yao Si Lian, Liang Shu, Pekin, 1973, s. 1).

40 Z. G. L. S., C. II, s. 577.

41 “Bi Shu Cheng” olarak da okunmaktadır. “Saray Kütüphanesi Yöneticisinin Yardımcısı” anlamındadır. Saray kütüphanecisinin vekilidir. M. S. 220’lerden 604’e kadar yöneticinin baş yetkili yardımcısı olmuştur (Charles O. Hucker, a.g.e., s. 376).

42 Bkz., dipnot 34, s. 12.

43 Farklı dönemlerde, Ye Da, Yi Da gibi farklı okunuşları da bulunmaktadır.

44 Z. G. L. S., C. I, s. 94.

45 Başlangıçta 131 bölüm idi. Kuzey Song döneminde, bir bölüm Li Mu ile Ji, Zhuan ve Zhi içindeki 9 bölüm kaybolmuştur (Z. G. L. S., C. III, s. 1211). Gimpu Uchida’nın a.g.e., s. 368’de, eser toplam 114 bölüm olarak geçmektedir.

46 Wei Shou, Wei Shu, Pekin, 1974, s. 1.

47 San Ji Chang Shi unvanına paralel olarak gelişmiş bir unvandır. İmparatorluk günlüğünün derlenmesinde görevli kişilerin başı konumundadır. Bu görevdekiler tarihçiler grubunun bir üyesi olarak sayılmaktadır (Charles O. Hucker, a.g.e., s. 396).

48 Wei Shou, Wei Shu, Pekin, 1974, s. 5.

49 Pulat Otkan, “T’o-pa Wei Döneminde Toplum ve Ekonomi” (Basılmamış doçentlik tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, D. T. C. Fakültesi), 1974, s. VII.

50 Z. G. L. S., C. I, s. 33.

51 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 32.

52 A.g.e., s. 32.

53 Z. G. L. S., C. III, s. 1604.

54 Bkz., dipnot 41, s. 15.

55 İçindeki 30 bölüm Tang hanedanlığı döneminde Yü Zhi Ning ve diğerleri tarafından M. S. 641 yılı ile M. S. 656 yılı arasında eklenmiştir (Gimpu Uchida, a.g.e., s. 368).

56 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 34.

57 Z. G. L. S., C. II, s. 1043.

58 Z. G. L. S., C. II, s. 727.

59 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 34.

60 Metin içinde, konu ile ilgili ayrıntılı bilginin Bei Shi’da olduğu söylenmektedir.

61 Z. G. L. S., C. I, s. 33.

62 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 35.

63 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 36.

64 A.g.e., s. 37.

65 Farklı dönemlerde okunuşu aynı olsa da Çince imi farklı yazılmaktadır.

66 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 37.

67 A.g.e., s. 38.

68 Birinci kısımdaki metin içinde “He” iminin yazılışı, ikinci kısımdakinden farklıdır.

69 Qing Gao Zong’un, Gan Long 40. yılında (M. S. 1775) yeniden düzenlenmiştir (Gimpu Uchida, a.g.e., s. 368).

70 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 40.

71 Z. G. L. S., s. 500.

72 Z. G. L. S., C. III, s. 1325.

73 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 41.

74 Z. G. L. S., C. II, s. 1020.

75 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 42.

76 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 43.

77 Z. G. L. S., C. II, s. 595.

78 Xu Ling Xun, a.g.e., s. 43.

79 A.g.e., s. 44.

80 Z. G. L. S., C. III, s. 1457.

81 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 45.

82 Z. G. L. S., C. II, S. 698.

83 Xu Ling Yun, a.g.e., s. 47.

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder