I. yüzyıl
I-XI. Asırlar Miladdan sonraki dönemde Türk Göçleri: Türk göçlerine katılan boylar ve göç zamanları şu şekildedir: ®Hunlar, Orhun bölgesinden güney Kazakistan bozkırlarına, Türkistan’a (1. yüzyıl sonları, 2. yüzyıl ortaları) ve Avrupa’ya (375 ve müteakip yıllarda); ®Uar-hunlar, 350’lerde, Afganistan ve kuzey Hindistan’a (Ak-Hun Eftâlitler); ®Ogurlar, güneybatı Sibirya’dan güney Rusya’ya (461-465 yılları); ®Oğuzlar, Orhun bölgesinden Seyhun nehri kenarlarına (10. asır), ve sonra Maveraünnehir üzerinden İran’a ve Anadolu’ya (11. asır); ®Avarlar, batı Türkistan’dan Orta Avrupa’ya (6. yüzyıl ortası); ®Bulgarlar, Karadeniz kuzeyi üzerinden Balkanlar’a ve Volga nehri kıyılarına (668’den sonraki yıllarda); ®Macarlar’la birlikte bazı Türk boyları, Kafkaslar’ın kuzeyinden Orta Avrupa’ya (830’dan sonra); ®Sabarlar, Aral’ın kuzeyinden Kafkaslar’a (5. asrın ikinci yarısı); ®Uygurlar, Orhun nehri bölgesinden İç Asya’ya (840’ı tâkip eden yıllarda); ®Peçenek, Kuman (Kıpçak) ve ®Uzlar (Oğuzlar’dan bir kol), Hazar denizi kuzeyinden Doğu Avrupa ve Balkanlar’a (9.-11. asır) göç etmişlerdir. Bunlardan özellikle Hun ve Oğuz göçleri, hem uzun mesafeler katetmek suretiyle yapılmış, hem de çok önemli tarihî sonuçlar vermiştir.
18-46 Orhun bölgesindeki Doğu Hunları Yu Tanhu (18-46) zamanında Çin’e karşı istiklâlini yeniden kazandı. Yu’nun önderliğinde doğuda Mançurya’ya, batıda da Kaşgar’a kadar olan bölgeyi tekrar idareleri altına alan Hunlar, onun ölümüyle tekrar iç karışıklıklara sürüklendiler. Yu’nun oğlu olan Tanhu P’u-nu’ya karşı mücadele başlatarak kuzeydeki Hun kabileleri arasına çekilen Pi’nin kendini Tanhu ilân etmesi, Hunları yeniden ve bu kez bir daha birleşmemeksizin kesin olarak ikiye böldü (48); Dış Moğolistan’da Kuzey ve İç Moğolistan’da Güney Hun devletleri.
48-155 Kuzey Hunları: Kuzey/Dış Moğolistan’da. Yıkılışına kadar istiklâlini daima korumuştur. Güney Sibirya, Cungarya ötesine kadar Batı ve İç Asya’daki önemli şehir devletleri Kuzey Hun Devleti’nin elinde olduğundan buraları Çin hücumlarının hedefini teşkil etmekteydi. Bu bölünüşten itibaren Çinliler iç karışıklıklar çıkararak ve saldırılar ile İç Asya’da Kuzey Hun hâkimiyetine son verdiler (91). Doğu’da da, Çinlilerin de destek verdiği Sien-pi hücumlarına maruz kalındı. Hakimiyetlerini Cungarya ve Güney Sibirya’ya kadar genişleten Sien-piler son darbeyi hükümdarları Tan-shih-huai (147-156) zamanında vurdular ve Kuzey Hun toprakları düşman kabilelerin istilasına uğradı. Hunlar 91’de büyük kütleler halinde başlayan göçlerine 155 yılında da devam ederek şimdiki Kazakistan bölgesinde bulunan Çi-çi döneminden kalan soydaşlarına katıldılar.
48-216 Güney Hunları: Güney/İç Moğolistan’da. Yıkılışına kadar daima Çin tâbiiyetinde kalmıştır. Çin’in kuklası durumundaki bu Güney Hun Devleti de 177 yılından itibaren Sien-piler’in tehdid alanına girmeye başladı. 188 yılında Çin’in atadığı Tanhu’nun Çin’e tam teslimiyet politikasına karşı çıkan Hun kabileleri, Tanhu’yu öldürerek, tamamen basşsız şekilde ayrı kabile hayatı yaşamaya başladılar. Otoritesiz son Tanhu’nun hapsedilmesi ve ülkenin 5 eyalete bölünerek (216) Çinli askerî valilerle yönetilmeye başlanmasıyla Güney Hun Devleti de sona erdi.
50 Kujula Kadphises, İran’dan Maveraünnehir ve Yukarı İndus’a kadar yayılan Kuşan (Kuçan) İmparatorluğu’nu (Afganistan, Kuzey Hindistan’da) kurdu. Hunlardan kaçarak bölgeye gelen Yüeh-chiler de Kuşan İmparatorluğunun hakimiyeti altına girdiler. Kujula Kadfises, Hindukuş Dağları’nı aşar ve bir kez Kapisa’ya yerleşince (50’ye doğru Kabil’i alır) Hindistan’a doğru inmeye başlar. 60’a doğru Pencap’ı ve pek çok kez el değiştirmiş ve çok acı çekmiş başkent Taksila’yı işgal eder. Krallığı böylece Merv’den Indüs’e kadar uzanır. Kujula’nın oğlu Oğlu Vima da fetihlere devam eder (3-176/50-4. yüzyıl başı).
70 Romalılar Kudüs’ü yağmalayıp yıktılar, harap ettiler.
78-144 Vima’dan sonra Kuşan tahtına büyük bir prens çıkar Kanişka: O, tarihe mal olduğu kadar destanlara da geçmiştir. Özellikle Budizm geleneğinde, Kanişka yasanın koruyucularındandır ve tahta geçiş tarihinde yarım yüzyıllık bir belirsizlik vardır. Uzmanların çoğu tahta geçiş tarihi olarak 78’i vermektedir, bunun nedeni Hint tarihyazımında bu yılın Saka döneminin başlangıcı olarak seçilmiş olmasıdır. (Tarım Havzası’nı da içeren geniş bir coğrafyaya sahip) Kuşan Devleti’nde Kral Kanişka saltanatla birlikte, Budizm’i de hakim din olarak benimser. Kanişka döneminde Kuçan imparatorluğu doruğa ulaşır. Merv’den Hoten ve Sarnath’a, Sirderya’dan Sogdiyana ve Keşmir de dahil olmak üzere Umman Denizi’ne kadar uzanır. Ondan sonra Huvişka gibi iki üç prens imparatorluğu genişletir, ama bu devirde Budizm çok etkilidir, Sasanilerin yönetimindeki İran’ın baskısı giderek artmaktadır. Kuçan Krallığı büyük bir kargaşanın içine düşer. IV. yüzyıl başlarında, giderek parçalanan devletin son hükümdarları batıda İran şahlarını, doğuda Hindistan’da Gupta hanedanı krallarını tanımak zorunda kalmışlardır. Kuçan imparatorluğu, tarihte yerini siyasal gücüyle değil, doruğa varan refah dönemine bağlı entelektüel gelişimiyle alır. Krallıklarının nüfuzu Tarım Havzası’ndan Gücerat ve Maharaşan’a kadar uzanır. Bu dönem, Çinlilerin ve Yunan-Roma kültürlerinin girişimlerinin de katkılarıyla, Batı, Hindistan ve Çin arasındaki ticaretin en yoğun olduğu dönemdir. Yılda iki kez göç etme alışkanlığını kaybetmeyen Kuçanların yazlık ve kışlık olmak üzere iki başkenti vardı: İlki Kabil’in kuzeyine 60 km uzaklıktaki, daha çok Begram adıyla tanınan Kapisa. İkincisi ise Hayber Geçiti’nin Hint çıkışında bulunan Peşaver.
97 Çin ordusu, Hazar Denizi’ne kadar ulaştı.
II. yüzyıl
180-589 Çin Birliği’nin Parçalanışı ve Çin’de Türk devletlerinin hakimiyetleri dönemi. Sien-pi baskısından kaçan ve Çin’in iç bölgelerine doğru çekilen Güney Hun Devleti dahilindeki, benliklerini koruyan Hun kabileleri, m.s. 180’den itibaren başlayan Çinli generallerin mücadeleleri sonunda Han sülalesinin zayıflaması (yıkılışı 220) ve arkasından Çin Devleti’nin 16 devlet’e bölünmesi üzerine, Sui hânedanının tekrar Çin birliğini sağladığı 589 yılına kadar çeşitli müstakil devletler kurmayı başarmışlardır. Çin’de devlet kuran bu Türk kabileleri şunlardır: Tabgaçlar (Tabgaç/T’o-pa/Wei sülalesi) (386-556); Tu-kular (1. Chao: 304-329, Tu-ku, T’u-ko sülalesi). Kurucusu Tu-ku başbuğu Liu Yüan olan devletin merkezi Çin bölgesindeki P’ing ç’eng idi. İdare diğer başbuğ sülaleleri/aileler
arasında el değiştirmişse de, gelişen siyasî hâkimiyet şuuru devam etmiştir. 2. Chao (329-351) sülalesi; Hsia (407-431); Kuzey Liang kırallığı (401-439); Lou-lan kırallığı (442-460); Kuzey Li-ang kırallığı (Tsü-kü/Chu-ch’ü Mengsün tarafından kurulmuş, Tabgaçlar tarafından başkent Gu-tsang’ın işgali ile 439 yılında yıkılmıştır). Bu son Hun Devleti’nin Tabgaçlar tarafından yıkılması üzerine buradan kaçan Türk Aşina âilesince temsil edilen, aynı Türk siyâsî hâkimiyet şuuru, Göktürk hâkanlığına kadar ulaşmıştır.
III. yüzyıl
3. yüzyıl Kuşan imparatorluğu ve Part imparatorluğunun çöküşü ardından Sogd ile Baktria’nın birleştirilerek Sasani Hanedanı yönetimindeki İran’a dahil edilişi.
3-17. yüzyıl arası Futhark veya Rünik alfabesi: Kuzey Avrupa Germen halkları arasında (İsveç, Norveç, Danimarka) kullanılan bir alfabedir.Yoğunluğu İsveç ve Norveç’de olmak üzere Avrupa da 3500 kaya yazıtının, bu alfabe ile yazıldığı kabul edilmiştir. Gerek Göktürk diye anılan Türk kavmi, gerekse de Kuzey Avrupa Germen kavimleri bu temel alfabeden yararlanarak kendi yazı sistemlerini kurmuşlardır. Bu alfabenin Göktürk alfabesi ile aynı temelden kaynaklandığı ispat edilmiştir (3.-17. yüzyıl arası).
220 Çin’de Han Hânedanlığı’nın sona erişi.
224-642 İran’da Sasani egemenliği: I. Ardeşir (224-241) Sasani İmparatorluğu’nu kurudu.
226 Sasaniler’in İran’da Partları devirmesi.
IV. yüzyıl
4. yüzyıl Moğol Yuan-yuan Devleti’nin Moğolistan’da kuruluşu.
304-351 Tu-kular (1. Chao: 304-329, Tu-ku, T’u-ko sülalesi). Kurucusu Tu-ku başbuğu Liu Yüan olan devletin merkezi Çin bölgesindeki P’ing ç’eng idi. İdare diğer başbuğ sülaleleri/aileleri arasında el değiştirmişse de, gelişen siyasî hâkimiyet şuuru devam etmiştir. 2. Chao: (329-351/2) sülalesi.
304-329 Han Krallığı: Pinyang (Çin)’da kurulmuştur.
315-557/386-534 Tabgaçlar ve Tabgaç/Topa Devleti: Tabgaçlar (Tabgaç/T’o-pa/Wei sülalesi). Kuzey Şansi (Kuzey Çin)’de, Şa-mo han tarafından kurulmuş bir Türk devletidir. 4. yüzyıl sonlarına doğru Kuzey Çin (Şan-si’nin kuzeyi)’de kudretli bir siyasî teşekkül meydana getiren, Çinliler’in To-ba (T’o-pa) dedikleri topluluğu Türkler "Tabgaç=ulu, muhterem, saygıdeğer” diye anmışlardır. Bilindiği gibi, sonra bâzı Kara-Hanlı hükümdarları tarafından unvan olarak (Tafgaç, Tamgaç) kullanılmıştır. Kaşgarlı Mahmud’un, Türkler’den bir bölük olduğunu naklettiği Tabgaçlar, Çin yıllıklarına göre Asya Hunları’ndan bir kısımdır ve sülâlenin resmî tarihinde (Wei-shu) Mo-tun, eski To-pa (Tabgaç) hükümdarı olarak gösterilmiştir. Önce Kuzey Şan-si’de Tai başkent olmak üzere küçük "Tai veya I.
T’o-pa devleti”‘ni (315-376) kuran Tabgaçlar, daha ilk başbuğları olarak bilinen Şa-mo-han (ölm. 277)’dan itibaren diğer küçük Hun devletleri ve Sien-pi kütleleri ile mücadeleye giriştiler ve nihayet Ch’in devleti başındaki, Tibet menşeli Fu-Chien iktidarının çökmesi (384) üzerine etraftaki (16 kadar) mahallî hükûmetçikleri idareleri altına alarak büyük bir devlet hâline geldiler. Başkenti P’ing-ç’eng (Tai/Ping-loy) şehri idi. Az sonra devletin nüfuzu, bir yandan Pekin yakınlarına, bir yandan Huang-ho şehri dirseğine kadar uzanmıştı. Budizim’in de tesiriyle zamanla Çinlileşmişler ve Wei adını almışlardır.
320-350 Hindistan’da Gupta imparatorluğunun kurucusu I. Chandragupta’nın saltanatı.
320-550 Hindistan’da Gupta İmparatorluğu.
329-352 Chao Hun Devleti: Orta Asya’da kurulmuştur.
329-352 Yeni Chao Krallığı: Peçeli (Çin)’de kurulmuştur.
337-370 Eski Yen Krallığı: Güney Mançurya’da kurulmuştur.
350/457-557 Ak Hun/Eftalitler’in bir güç olarak belirmesi: Tarihi kayıtlarda Uar-Hunlar/Ak Hunlar/Eftalitler olarak yer alan bu Hun zümresi 350 yıllarında Altaylar havalisinden batıya doğru cereyan eden büyük göç hareketi ile ilgilidir. İç Asya’da Hun idaresinden iktidara gelen Sien-piler’in yerine kurulan büyük Juan-juan Devleti’nde Uar ve Hun adlarında iki kabile grubu 350’lerde bilinmeyen bir sebeple o devletten ayrılarak bugünkü Güney Kazakistan bozkırına gelmiş, buranın eski Hun halkını Volga’ya doğru ittikten (Avrupa Hunları) az sonra güneye yönelerek Afganistan’ın Toharistan bölgesine inmişti. 367’ye doğru, buradaki eski Kuşan (Büyük Yüe-çi) ülkesine hükmeden "Kidarita hânedanı”‘nı da Baktria (Belh havalisi)’ya süren bu İç Asyalı kütle, söylendiği gibi Uar (Avar) ve Hun kabileler birliği idi. Bu birlik daha sonra Kang-kü (Çu-Maveraünnehir) ve Sogd (Semerkant ve havalisi)’un hâkimleri olarak (Çince’deki Hiung-nu ve Avrupa dillerindeki Hun şekilleri arasında mahallî söylenişlere göre bazı ufak değişiklikler gösteren) yukarıda sıraladığımız [Ak-Hun/Eftalit] adlar altında anılmıştır. Hâkimiyetini batıda Hirkania (Gurgan. Hazar denizi’nin güneyi)’ya kadar genişleten bu devlet 5. asır ortalarından itibaren Heftal adında yeni bir hükümdar âilesine sâhip olmuş (bu ad ilk defa 457’de görülüyor) ve yıkıldığı 557 yılına kadar hem sülâle, hem kavim olarak (öteki adlar ve Ak Hun adı ile birlikte) bu adı taşımıştır. Ak Hun/Eftalit Devleti’nin hakimiyet sahası Hazar kıyılarından Kuzey Hindistan’a, Afganistan’a, İç Asya’ya kadar uzanmıştır (a.bkz.: 420-562).
370 Batı (Avrupa) Hunları (370-469)’nın siyasi bir güç olarak belirmeleri: Orta Asya steplerinden gelen Hunlar, kurucu başbuğ Balamir önderliğinde Doğu Avrupa’yı ve Batı Avrupa’nın büyük bir kısmını ele geçirdiler. Avrupa Hunları’nın kimlikleri hakkında ileri sürülen -Moğol, İslâv, Germen menşeli veya Türk-Moğol, Türk-Moğol-Mançu, Fin-Ugor karışımı yada Kafkas kavimlerinden bir kol- şeklindeki iddialar, son dönemde yapılmış araştırmalarla daha da netleşerek onların Asya Hunları’na dayandığı anlaşılmıştır. Çin sahasında Hun adı altındaki siyasî hayatları (Hiung-nu/Asya Hunları) tarihe kavuşmakla beraber, m.ö. 1. asırda Çi-çi iktidarının yıkılması neticesinde, etrafa
dağılmış olarak Sogdiyana (Seyhun-ötesi)’nın doğusunda, Kafkaslar’ın kuzeyinde, hattâ Dinyeper nehri civarında ve bilhassa Aral gölünün doğu bozkırlarında varlıklarını devam ettiren Türk kütleleri, oradaki diğer Türk zümreleri ve 1. asır sonlarından 2. asrın 2. yarısına kadar doğudan gelen Hun kalıntıları ile çoğalmışlar ve uzunca bir müddet sâkin bir hayat yaşamak suretiyle güçlerini artırmışlardır. Bunların, büyük ihtimalle iklim değişikliği yüzünden veya son yıllarda gelişen yeni bir görüşe göre, 350 yıllarında doğudan gelen Uar-hun baskısı karşısında batıya yöneldikleri ve sonra Avrupa Hun imparatorluğunu kurdukları anlaşılmıştır. Attilâ zamanında bütün Avrupa’da Türk hâkimiyetini gerçekleştirenlerin bu Asya Hunları neslinden oldukları çeşitli vesikalarla belgelenmektedir.
370-378 Hun başbuğu Balamir ve Tarihi Kavimler Göçü’nün başlaması: 4. asır ortalarından itibaren ilk olarak Volga ve Don ırmaklan arasındaki ovalarda yaşayan Alan ülkesini ele geçiren Hunlar, kısa sürede Volga kıyılarında görünmeye başladılar. Bu sırada Gotlar’ın işgali altındaki Karadenizin kuzeyinde; Don-Dinyeper arası Doğu Gotlar (Ostrogot) bunun batısı ise Batı Gotları (Vizigot) hüküm sürmekte idi. Daha batıda ise Transilvanya ve Galiçya’da Gepidler, günümüzdeki Macaristan coğrafyasındaki Tisza nehri havalisinde Vandallar vardı. Bu Germen kavimleri yanında bölgede daha küçük Germen kavimleri ve İrânî, İslâv toplulukları da bulunmakta idi. Hun başbuğu Balamir, önce kısa süren çarpışmaların ardından Don ve Dinyester ırmakları arasındaki Ostrogot Devleti’ni yıktı. Hun taarruzunun şiddeti yaklaşık bugünkü Romanya topraklarının bir bölümünde yaşayan Vizigotlar (Batı Gotları) üzerinde de etkili oldu ve kral Atanarikh, kalabalık Got kütlesiyle batıya doğru kaçtı (375/376). Doğu ve Batı Gotlar’ı bertaraf eden Hunlar kısa sürede Roma Imparatorluğu’nun Tuna sınırına ulaştılar. Üstün Hun askerî gücünün tazyiki ile başlayan ve kavimlerin birbirlerini yurtlarından sürmesi ile devam eden bu göç dalgası, Roma imparatorluğunun kuzey eyaletlerini alt-üst ederek tâ İspanya’ya kadar uzandı, Avrupa’nın etnik çehresini değiştiren tarihî "Kavimler Göçü”nü başlatmış oldu. Got, Alan ve Germenlerden de yardımcı kuvvetler teşkil eden Hunlar, ilk defa 378 yılı baharında Tuna’yı geçerek öncü kuvvet mahiyetinde Trakya’ya kadar ilerlediler.
376-431 Batı Tsin Devleti: Doğu Kansu (Çin)’da kurulmuştur.
384-409 Yeni Yen Krallığı: Hopei (Çin)’de kurulmuştur.
385-394 Batı Yen Devleti: Çanggan (Çin)’da kurulmuştur.
385-403 Yeni Leang Devleti: Doğu Türkistan’da kurulmuştur.
386-556 Tabgaçlar (Tabgaç/T’o-pa/Wei sülalesi) ve Tabgaç Devleti: Kuzey Çin’de, Şa-mo han tarafından kurulmuş bir Türk devletidir (a.bkz.: 315-557).
394-414 Güney Leang Devleti: Doğu Kansu (Çin)’da kurulmuştur.
395-396 Hunlar’ın Anadolu’ya akınları: Roma imparatoru Theodosios’un ölümü (395) üzerine
yeniden harekete geçen Hunlar iki koldan Roma topraklarında ilerlemeye başladılar. Bir kol Balkanlardan Trakya istikametine ilerlerken diğer bir kol da Kafkaslar’dan Anadolu istikâmetine yöneldi. Hunların Don havalisindeki doğu kanadı tarafından yürütülen Anadolu akını Kafkasları geçerek Erzurum, Karasu, Fırat vadileri, Melitene/Malatya, Kilikia/Çukurova, Edessa/Urfa ve Antakya üzerinden Suriye’ye inerek Kudüs’e yönelmiş, sonbahara doğru ise dönerek Orta Anadolu’ya, Kappadokia-Galatia (Kayseri-Ankara havalisi)’ya ulaşmış, oradan da Azerbaycan-Baku üzerinden merkeze dönüşle sona ermiştir.
395-410 Hunlar’ın Trakya’ya akınları ve Kavimler Göçünün İkinci büyük dalgası: Batıya, Balkanlar üzerinden Trakya istikâmetine yapılan Hun akınları ise, 400 yılına doğru artık iyice hissedilmeye başlandı ki, bu akınların başında, aynı zamanda Attilâ’ya kadar devam edecek Hun dış siyasetinin esaslarını tesbit eden Uldız bulunmaktaydı. Bu siyasetin temeli; Doğu Roma/Bizans’nın daima baskı altında tutulması ve Batı Roma ile iyi münasebetlerin devam ettirilmisi idi. İlk nüfuz sahası olarak Bizans’ın seçilmesi, buna karşın Batı Roma ile iyi ilişkilerin devam ettirilmesinin sebebi; "Barbar” kavimlerin Batı Romalılar için olduğu kadar Hunlar için de düşman olması ve onlara karşı müşterek hareket etme mecburiyetidir. Uldız’ın bu siyasetini icraya başlaması ve Tuna’da görünmesi ile Kavimler Göçü’nün ikinci büyük dalgası başlamış oldu. Uldız’ın önündan kaçan Asding Vandalları ve Alarikh idaresindeki Vizigotlar İtalya topraklarına doğru çekildi. Romalılar bu ilk dalgayı Nisan 402’de durdurabildiyse de, arkasından gelen daha büyük Barbar akını karşısında Hunlar’dan yardım istemek zorunda kaldı. Vandal, Sueb, Kuad, Burgond, Sakson, Alaman vb. barbar kavimlerinin desteğinde Roma üzerine yürüyen Radagais, bölgede büyük tahribat yaptı. Büyük Feasulae/Fiesole (Floransa’nın güneyinde) muharebesinde, Uldız komutasındaki Romalı kuvvetlerle takviyeli Hun ordusu, barbar ordusunu mağlup etti, Radagais yakalandı ve idam edildi (Ağustos 406). Bu savaşla çaresiz kalan Roma kurtarılırken, Hunlar için Batı istikametinde birer engel olarak görülen Vandal, Alan, Süeb, Sarmat, Kelt vb. barbar kütleleri Ren’in ötesine, Galya’ya atıldı. Hunlar için bölgede rahat hareket imkanı doğdu.
397-439 Kuzey Leang Devleti: Doğu Türkistan’da kurulmuştur.
V. yüzyıl
401-439 Kuzey Liang: Çin’de kurulmuş Hun bakiyyesi bir Türk devletidir.
407-431 Hsia/Hia Hun Devleti: Şansi (Çin)’de kurulmuş Hun bakiyyesi bir Türk devletidir.
410 404-409 arasında Tuna’yı geçerek Bizans’a ait bazı köprü başlarını zapt edip, Bizansı tehdit ile barışa zorlamış olan Hun başbuğu ve kumandanı Uldız öldü.
410-422 Uldız’ın ardından Batı Avrupa Hunları’nın başına Karaton geçti.
420-562 Ak Hunlar/Eftâlitler (Orta Doğu Hunları) devleti (a.bkz.: 350/457-557).
422-434 Hun imparatorluğunun başına geçen Rua, bölgede Bizans entrikalarını bertaraf için
çıktığı Balkan seferi sonunda Bizans’ı yıllık vergiye bağlamıştır (422). Batı Roma tahtına henüz 4 yaşındaki Valentinianus III’ün getirilmesini kabul etmeyen Bizans imparatoru Theodosios II’nin 423 yılında İtalya üzerine ordu ve donanmasını sevketmesi Hun-Roma yakınlaşmasını daha da arttırdı. 60 bin kişilik Hun süvarisinin İtalya’ya yardım için yönelmesi, Bizans’ın derhal savaşmadan çekilmesi ile neticelendi. Üstelik Hunlar’a ağırca bir harp tazminatı da ödemek zorunda kaldılar. Görüldüğü üzere Rua’nın kuvvetli şahsiyeti ile bölgede kısa sürede belirleyici güç durumuna yükselen Hunlar, Her iki Roma Devleti’nin iç ve dış siyasetine yön vermeye başladılar. Yine Hunlara tâbî barbar kavimleri de ne Roma, ne de Bizans’a güvenerek kalkışma gücünden mahrum kaldılar. Hunlar, Vizigotların yenilgisinden sonraki yarım yüzyıl içinde Orta Avrupa’daki Germen kökenli halklann çoğunu egemenlik altına alarak Romalılar adına savaşmaya başladılar. 432’ye gelindiğinde çeşitli Hun gruplarının önderleri, Rua (Rugila) adlı tek bir hükümdarın yönetiminde birleşmiş bulunuyordu.
424-452 İmparator T’ai-wu ve Türk Tabgaç Devleti’nin altın yılları: Çin’in önemli başkentlerini ele geçirerek hâkimiyetini Sarı-nehir bölgelerine yayan ve bütün Kuzey Çin’i tek idarede birleştiren büyük imparator T’ai-wu devrinde (424-452) Tabgaç devleti en parlak çağını yaşadı. Sırasıyla önce 2. Ts’in, Hun Hsia, Moğolistan’daki Juan-juan, İç Asya’daki Vu-sun, Yue-pan devletlerini ve Kuça, Kâşgar, Karaşar, Turfan başta olmak üzere 30 kadar şehir-devletçik-leri idaresine bağlayan T’ai-wu, 439’da da Kansu’daki Kuzey-Liang Hun devleti’ni ortadan kaldırmış, böylece de ünlü İpek Yolu güzergahını tekrar Türk hâkimiyet sahasına dahil etmiştir.... İmparatorluk merkezini bozkır bölgesinde (Kuzey Şan-si) tutan T’ai-wu, o sıralarda Çin’de yayılmakta olan Budizm’in Türkler arasına nüfuzunu önlemeğe çalışıyor, idaresi altındaki Çin topraklarında bile Budistler’in faaliyetlerini kontrol ediyordu. Tapınaklarda âyinler dışında din propagandasını yasaklayan bir emirnâme çıkarmış (438) ve 446’da emre riâyet etmeyenlerin şiddetle takibini emretmişti. T’ai-wu’nun, Türk bünyesi ve seciyesini Budizm’in bozucu tesirinden korumak maksadını güden bu tutumunun mâna ve değeri çok sonra anlaşılmıştır. Tedbirlerin ehemmiyetini farkedemeyen halefleri zamanında gittikçe gelişen Budizm’in yayılışı, sonra büsbütün hızlanarak, Tabgaç topluluğunun Çinlileşmesine zemin hazırladı.
434-445 Attilâ’nın Bleda ile ortaklaşa Hun tahtına oturması (tek başına hakimiyeti ise 445-453 yılları arasındadır): Atilla ile ağabeyi Bleda’nın devraldığı imparatorluğun sınırlan, batıda Alp Dağları ve Baltık Denizi’nden doğuda Hazar Denizi yakınlarına kadar uzanıyordu. Taht ortağı kardeşi Bleda/Buda eğlenceye düşkün ve yönetim kaabiliyeti olmadığından 445’de eceli ile ölene kadar devleti neredeyse Attilâ tek başına idare etti.
434 Margos Barışı: İki kardeşin hükümdarlığı ortaklaşa üstlendikten sonra yaptıklarıyla ilgili olarak bilinen ilk olay, Margus (Pozarevac) kentinde Bizans İmparatorluğu ile imzaladıktarı banş antlaşmasıdır. Attilâ’nın barış şartlarını adetâ dikte ettirdiği bu antlaşmayla Romalılar, Hunlara verdikleri vergi/haracı iki katına çıkaracak ve ileride her yıl 300 kg altın ödeyecekler, bundan böyle Hunlar’a bağlı kavimlerle müzakere edemeyecek, ittifaklara giremeyecek, Hunlar’dan kaçanlara (bunlar bizans tebası olsa da) sığınma hakkı tanımayacaklardır.
435 Margus barışı ile batıda hâkimiyeti pekiştiren ve doğuya yönelen Attilâ, İdil/Volga
kıyılarındaki Şaragur (Ak-Ogur) lar’ın ayaklanma teşebbüsünü bastırdı.
439 Kuzey Li-ang (Pei-Liang) kırallığı’nın yıkılışı: (Tsü-kü/Chu-ch’ü Mengsün tarafından Kansu’da kurulmuş, Tabgaçlar tarafından başkent Gu-tsang’ın işgali ile 439 yılında yıkılmıştır). Bu Hun Devleti’nin Tabgaçlar tarafından yıkılması üzerine buradan kaçan Türk Aşina âilesince temsil edilen, Türk siyâsî hâkimiyet şuuru, Göktürk hâkanlığına kadar ulaşmıştır.
440 Eftalitler (sonraları Batı’da Avarlar olarak bilinecek olan Ak Hunlar), Maveraünnehir, Baktria, Horasan ve Doğu İran’ı işgal için, Altay bölgesinden güneye indiler.
441-442 Atilla’nın Birinci Balkan Seferi: Bizans’ın 434 tarihli anlaşma şartlarını yerine getirmede gevşek davranması, Attilâ’nın 440’dan itibaren Bizans’a yönelmesini gerektirdi. Düzenlenen Birinci Balkan seferi (441-442) Tuna boylarındaki müstahkem mevki ve kalelerin ele geçişiyle Trakya istikametinde ilerledi. Bizans’ın, Batı Romanın aracılığıyla barış şartlarına riayeti garanti etmesi üzerine sefer sona erdi. Artık Balkanlar bölgesinde Hunlar’a karşı durabilecek bir kuvvet kalmamış oluyordu.
442-460 Lou-Lan Hun krallığı/devleti: Çin/Orta Asya’da kurulmuş Hun bakiyyesi bir Türk devletidir.
445-453 Attilâ tek başına Hun tahtının temsilcisi. Kardeşi Bleda’nın 445’te ölümü ardından Atilla, 453 yılında ölene kadar tek başına devleti idare edecek ve Avrupa’da tam bir Hun üstünlüğü yaşanacaktır.
447 Atilla’nın İkinci Balkan Seferi: 445’de kardeşi Bleda’nın ölümüyle devlete tek başına hâkim olan Attilâ gücünün zirvesine ulaşmıştı. Avrupa’da: "Savaş tanrısı Ares’in kılıcının Attilânın eline verildiği, dolayısıyla da yeryüzüne hükmetme yetkisinin tanrı tarafından Attiâ’ya verildiği inancı” dalga dalga yayıldı. Bizans’ın yine barış şartlarını uygulamadaki isteksiz tutumu İkinci Balkan Seferi (447)’ne sebeb oldu. Bizans başkentini kuşatmak üzere Büyük Çekmece’ye kadar gelen Hun kuvvetleri karşısında aman dileyen İmparaor Theosios’la şartları daha da ağırlaştırılan yeni bir andlaşma yapıldı (Anatolios Barışı). Fakat halâ uslanmayan Bizans imparatoru, elçilik heyeti kılıfında Attilâ’ya karşı bir suikast teşebbüsünde bulundu. Fakat bu teşebbüsten haberdar alan Attilâ, suikastçıların da arasında bulunduğu Bizans heyetine dokunmadı. Onu teskin için gönderilen yeni elçilik heyeti de Attilâyı sâkin ve yumuşak buldu. Zira Attilâ artık dış siyasetini değiştirmiş, Batı Roma’ya yönelme zamanının geldiğine karar vermişti.
448-451 Atilla’nın Batı Roma Seferi: Atilla’ya verdisini vermeye devam eden ve bu sırada köylü isyanlarıyla uğraşan Batı roma, aynı zamanda muhtemel bir karşılaşma için askeri hazırlıklar yapmaktaydı. Bu faaliyetlerden haberdar olan Atilla da 448’den itibaren iki yıl siyasî ve askerî hazırlıkların ardından diplomatik taarruza karar verdi. Daha önce evlenme teklifinde bulunan, İmparator Valentinianus III’ün kız kardeşi Honoria’nın teklifini kabul ettiğini ve de çeyiz olarak Honorianın hissesine düşen Roma imp.nun yönetimine iştirak hakkının tanınması isteğini bildirdi.
Teklifinin reddi üzerine Attilâ, yarıya yakını Türklerden oluşan Germen ve İslâv yardımcı kuvvetlerinin bulunduğu 200 bin kişilik ordusuyla, Orta Macaristan’dan hareketle Roma üzerine yürüdü (451). 20 Haziran 451 tarihinde Katalaunum (Troyes şehrinin batısındaki Champagne ovasına doğru)’da iki ordu karşılaştı (Catalauni Ovası Çarpışması). 24 saat süren savaş sonunda Attilâ, Roma ordusunu tam bir imha ile yok etmeden ordusunu savaş meydanından çekti. Roma ordusu dağılmış, Batı Gotlar ve Frank kuvvetleri de savaş meydanından çekilmişlerdi. Üstelik Roma başkumandanı Aetius bir ara yanlışlıkla Hun kuvvetleri arasına düşmüş, daha sonra kurtulmuştu. Attilâ’nın çekilmesinin sebebi; Roma’nın insan ve asker deposu olan Galya barbarlarını safdışı bıraktığı ve Roma müttefiklerinin savaş gücünü kırdığı düşüncesi olsa gerektir. Gerçekten de Roma desteksiz bırakılmış, Aetius da gözden düşmüştür.
452 Atilla’nın İkinci Batı Roma Seferi: 451’de Galya’daki Catalauni Ovası Çarpışması’nda Roma ve Vizigot kuvvetleri karşısında neticesiz savaşın ardından Attilâ, 452 baharında 100 bin kişilik bir ordu ile yeniden İtalya seferine çıktığında, Roma’nın Hunlar’a karşı çıkaracak kuvveti kalmadığı ortaya çıktı. Attilâ, Julia Alpleri’nden inip Po ovasına girdi. Amelia bölgesini işgale başlamasıyla İmparatorluğun o sıradaki başkenti olan Ravenna’nın Hun tehdidi ile karşı karşıya kalması, Roma sarayını, halkını ve barış yapma taraftarı olan Senato’yu endişe ve korkuya gark etti. Kilise de barıştan yana idi. Papa Leo I. başkanlığındaki Roma barış heyeti, Attilâ’dan Roma’yı esirgemesi ricasında bulundu (Temmuz ortası 452). Kıtlık ve salgın hastalıkların da zorlamasıyla bu emânı kabul eden Attilâ, büyük bir yanılgıyla Bizans gibi Batı Roma’nın da kendi irâdesine bağlandığı inancıyla merkeze döndü.
453 Atilla öldü: İkinci Batı Roma/İtalya seferinin ardından Atilla, şimdi sıranın "Dünya hâkimiyeti”‘nin gerçekleşebilmesi için, Orta Doğu’daki Sasaniler’in itaat altına alınmasında olduğu inancında idi. Fakat O, İtalya seferinden dönüşte, zifaf gecesinde kan kusarak, 60 yaşında öldü (453).
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder